صرافی‌های غیرمجاز، منبع تامین پول سیگار قاچاق

مستند پشت دیوار ترس که 30 بهمن 1402 از شبکه مستنند پخش شد، به زوایای پنهان تجارتی سودآور در ایران می‌پردازد که گویا هیچ کس را یارای مقابله با آن نیست. در این مستند، سازندگان برنامه سری به بازار دخانیات ایران می‌زنند. در این بازار نرخ سیگار از 10 هزار تا 30 هزار تومان متغیر است و سیگارهایی که نامش را متفرقه گذاشته‌اند، اگرچه نام برندهای مطرح را یدک می‌کشند اما بسیار ارزان‌تر از قیمت محصول اصلی به فروش می‌رسند. فروشندگان محصولات دخانی، منشا تامین سیگارهای متفرقه را دبی، کردستان عراق و دیگر مناطق مرزی معرفی می‌کنند و می‌گویند تمام سیگارهای بدون عکس (ریه آسیب دیده) از کردستان عراق به سمت ایران می‌آید و حتی سایت‌هایی هستند که بدون آنکه فیلتر باشند، چنین محصولاتی را به صورت برخط به فروش می‌رسانند.

 اقلیم کردستان عراق، یکی از مبادی تامین محصول قاچاق

اطلاعاتی باعث می‌شود سازندگان مستند راهی کشورهای همسایه غربی و جنوبی کشور شوند تا منشا تامین این محصولات و نحوه انتقالشان به ایران را بیابند. اولین مقصد آنها اربیل در اقلیم کردستان عراق است. در خیابانی به نام ایتالیا که توسط کشور ایتالیا ساخته شده است، به دنبال سرنخ‌هایی برای محصول قاچاق می‌گردند.

اربیل منطقه‌ای در شمال شرق عراق است که حدود هفت میلیون نفر جمعیت دارد و با بخش‌هایی از استان‌های آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه ایران هم مرز است. اکثر مردم منطقه به زبان کردی صحبت می‌کنند و پول رایج آن، دینار عراق است. اربیل مرکز این اقلیم است و شهرهای موصل، زاخو، دهوک، سلیمانیه و کرکوک مهمترین شهرهای این اقلیم محسوب‌می‌شوند.

آنچه در ابتدای ورود به اربیل توجه بازدیدکنندگان را جلب می‌کند، فروشگاه‌های بزرگ عرضه سیگار و محصولات دخانی در این شهر است. اما قیمت‌های عرضه محصول در این فروشگاه‌ها آن چیزی نیست که سازندگان برنامه دنبال می‌کنند.

هر باکس 10 تایی سیگار متعلق به یکی از برندهای اصلی، یک میلیون و 100 هزار تومان (22 دلار) قیمت دارد. در این بازار انواع سیگار از همه نشان‌های مطرح دنیا وجود دارد اما قیمت این سیگارها گران‎تر از چیزی بود که مستندسازان توقع داشتند. بنابراین به دنبال بازار سیگار اربیل می‌گردند.

بازار سیگار اربیل بر خلاف بازار سیگار تهران آرام و بی‌سر و صدا است و دستفروش سیگار به سختی در آن پیدا می‌شود. در این برنامه به فردی به نام «کاک احمد» که کارش تجارت عمده سیگار و محصولات دخانی است، مراجعه می‌شود. کاک احمد فارسی بلد نیست و از کردستان عراق سیگار به ایران می‌فرستد. او قیمت هر باکس 10 تایی یکی از برندهای دخانی را 600 هزار تومان اعلام می‌کند و حجم معامله روزانه‌اش با ایران را هزار کارتن در روز اظهار می‌کند.

به گفته کاک احمد، 50 برند سیگار توسط او به سمت ایران ارسال می‌شود. پایین‌ترین قیمت برای هر باکس ارسالی به ایران بین 20 تا 30 دلار است. در ایران نمایندگی دارند و تردد زیادی به کشورمان دارد.

گفته‌های او نشان داد که سیگار از کردستان به ایران ارسال می‌شود اما قیمت این سیگارها هم با آنچه مستندسازان به دنبال آن بودند، تفاوت محسوس داشت به همین خاطر آنها درباره محل تولید سیگارها دچار ابهام می‌شوند. با اطلاعاتی که از یک دستفروش پیدا می‌کنند، مسیر حرکتشان تغییر می‌کند. آن دستفروش سیگارهایی با عنوان اصلی و جعلی به مشتریان ارائه می‌دهد. سیگارهای اصلی یکی از برندهای دخانی در هر بسته 90 هزار تومان یا دو هزار و 750 دینار قیمت دارند و جعلی‌ها 250 دینار هستند که قیمت هر بسته حدود 10 هزار تومان خواهد بود.

مستندسازان از این دستفروش می‌خواهند که فردی را برای خرید عمده سیگار جعلی به آنها معرفی کند. او هم ژیوار که تاجر عمده سیگار است و به زبان فارسی مسلط است را به آنها معرفی می‌کند.

 تولید محصولات ایرانی در اقلیم کردستان عراق

ژیوار به آنها می‌گوید که محصولات درجه دو شرکت‌های دخانی ایران در اربیل، سلیمانیه و کردستان عراق تولید می‌شود و روی بسته‌ها هم فارسی نوشته شده است. هر کارتنی که با این شیوه تولید می‌شود، 50 باکس دارد و 110 دلار قیمت می‌خورد.

سید مسلم مهدوی گوهر رئیس گروه سرمایه‌گذاری و تولید ستاد صنایع دخانی در این رابطه می‌گوید: در اقلیم کردستان عراق سیگارهایی که عمدتا تولید می‎‌شود، مربوط به سه کمپانی معروف است. عمده این سیگارها مربوط به برند فیلیپ موریس است و یک بخش کمترش هم مربوط به دو کمپانی است که در ایران نمایندگی دارند.

هر پاکت سیگار ایرانی که در اقلیم کردستان عراق تولید می‌شود، 13 هزار تومان قیمت می‌خورد و این پاکت‌ها با سیگار اصلی مو نمی‌زند. مصرف کنندگان می‌گویند در موقع مصرف متوجه جعلی بودن آن می‌شوند.

ژیوار محصولاتی که به این شیوه تولید می‌شوند را در سر مرز تحویل می‌دهد. قیمت‌های اعلام شده برای هر باکس سیگار تا سرمرز است اما از نقطه مرزی تا ربط، مهاباد، پیرانشهر و بوکان به ازای هر کیلوگرم، 160 هزار تومان هزینه حمل می‌گیرد. از این مناطق هم می‌توان محموله‌ها را به تهران، شیراز و غیره ارسال کرد.

ژیوار در انبارش 30 هزار کارتن دارد و اگر برند مد نظر خریدار را در انبارش موجود نداشته باشد، با دریافت نمونه، عین جنس را تولید کرده و به مشتری تحویل می‌دهد. نمونه با اتوبوس به اقلیم کردستان ارسال می‌شود. یک رابط که ژیوار معرفی می‌کند، مسئولیت حمل نمونه را به عهده می‌گیرد.

به گفته فعالان بازار دخانیات اقلیم کردستان، در اربیل و سلیمانه در منازل، کارخانه‌های کوچکی وجود دارند که وظیفه تولید سیگار تقلبی را به عهده دارند. دستگاه‌های کوچکی که اندازه یک میز است، روزانه 6 تا 10 کارتن محصول به بازار تحویل می‌دهند. هر دستگاه تقریبا پنج هزار دلار قیمت دارد. ترکیه چنین دستگاه‌هایی را تولید می‌کند و خریداران این دستگاه‌ها با خرید کاغذ و قرار دادن توتون در داخل انبار دستگاه، سیگار تولید می‌کنند. کار با این دستگاه‌ها دشوار نیست و اکثر سیگارهای ارزانی که از مرزهای غربی وارد کشور می‌شوند، در کردستان عراق تولید می‌شوند. حتی برخی از نشان‌های داخلی هم در آنجا تولید و به ایران ارسال می‌شوند اما یک بخش از حرف‌های ژیوار توجه سازندگان مستند پشت دیوار ترس را به خود جلب می‌کند. دستگاه‌های کوچک تولید سیگار وجود دارد که در مکان‌های کوچک و پرت و در خانه‌ها سیگار تولید می‌کنند. این  واحدها در شهر سلیمانه فعال هستند که یک ساعت با ایران فاصله دارد.

 چهار تا پنج کارگاه فعال در سلیمانیه

مستندسازان با جستجو در بازار سلیمانیه عراق به فردی می‌رسند که درباره این واحدهای کوچک اطلاعات دارد. به گفته این فرد مطلع چند کارخانه سیگار در پنجه رود واقع در جنوب سلیمانیه عراق وجود دارد. به جز این در دهوک، اربیل، زاخو و بغداد هم از این کارخانه‌ها وجود دارد. محصولات دخانی موجود در بازار کردستان عراق اکثرا تقلبی هستند. اگرچه تولید سیگار تقلبی یک کار پنهانی است اما به گفته مطلعان محلی، دولت با آنها کاری ندارد. همه نوع سیگاری در خانه‌ها تولید می‌کنند و به جای توتون، جلبک و کارتن داخل سیگارها می‌ریزند.

بهزاد ولی زاده رئیس دبیرخانه ستاد کنترل دخانیات درباره کیفیت محصولات قاچاق می‌گوید: ممکن است محصول دخانی که از کانال قاچاق وارد کشور می‌شود، حاوی ترکیباتی باشد که هدفمند در محصولات استفاده شده باشد.

وی ادامه می‌دهد: با جعل و تقلبی که رخ می‌دهد، قابلیت تشخیص ماده خاصی که در محصولات استفاد شده است را در لحظه نداریم، به همین خاطر کالای تقلبی مورد مصرف قرار می‌گیرد و ممکن است تبعات مصرف چنین کالایی بیشتر باشد.

 منشا تولید سیگارهای مرزهای جنوبی

مستندسازان پس از کسب اطلاعات کافی درباره منشا سیگارهای وارداتی غرب کشور، به سراغ سیگارهایی که از مرزهای جنوبی ایران وارد می‌شوند، رفتند. آنها همزمان با نمایشگاه سالانه تولیدکنندگان سیگار در دبی به این شهر بندری در حاشیه خلیج فارس سفر می‌کنند. در این نمایشگاه برخی از معروف‌ترین نشان‌های خارجی حضور دارند و ایران را بازار بزرگی برای خود دانسته و بیشترین فروششان در منطقه را مربوط به ایران معرفی می‌کنند. برخی برندها نمایندگی رسمی در ایران دارند و در قشم محصول تولید می‌کنند.

به گفته شرکت‌کنندگان در این نمایشگاه، هر ماه بیست هزار تا 30 هزار کارتن سیگار به ایران از برندی که تولید می‌کنند، فرستاده می‌شود. قیمت هر کارتن حدود 60 دلار برای 500 پاکت سیگار نازک اعلام می‌شود.

مصطفی کربلایی دبیر انجمن تولیدکنندگان محصولات دخانی درباره نمایشگاه محصولات دخانی دبی بیان می‌کند: این نمایشگاه‌ها معمولا سالانه است و بدین نحو است که سالانه یک نمایشگاه در اروپا، یک نمایشگاه در خاورمیانه و یک نمایشگاه در آفریقا برگزار می‌شود.

او اضافه می‌کند: در نمایشگاه امارات و دبی به راحتی می‌توان گفت که 80 درصد کسانی که در این نمایشگاه شرکت می‌کنند، به دنبال این هستند که بار قاچاق خود را داخل ایران بفرستند.

در واقع نمایشگاه دبی مکانی است که باید رد پای بسیاری از سیگارهای غیرقانونی که وارد بازار ایران می‌شود را در این نمایشگاه جستجو کرد. برخی فعالان حاضر در این نمایشگاه می‌گویند که در منطقه آزاد جبل علی محصول تولید می‌کنند و در ایران نمایندگانی برای توزیع دارند. در نمایشگاه دبی سیگارهای الکترونیکی و حرارتی حضور چشمگیری داشتند.

کربلایی دبیر انجمن تولیدکنندگان محصولات دخانی در این رابطه می‌گوید: یک اتفاق دیگر که در چند سال اخیر افتاده است، بحث سیگار الکترونیک و ویپ‌ها است. یک نخ از این سیگارها به صورت قانونی وارد نمی‌شود اما در بازار ما وجود دارد و مصرف کنندگان هم آن را خریداری می‌کنند.

بر اساس اطلاعات منتشر شده در مستند، تولیدکنندگان دخانیات در فجیره، راس الخیمه و جبل علی سه کارخانه دارند. در دبی مالیاتی پرداخت نمی‌کنند و تولیداتشان در منطقه آزاد متمرکز بوده و محل صدور محصولات، کشورهایی مثل ایران است. در کشور کوچک امارات 46 منطقه آزاد تجاری وجود دارد. جبل علی، فجیره و راس الخیمه از مهمترین‌ آنها هستند و همه واحدهای تولیدکننده سیگار در مناطق آزاد فعال هستند.

مستندسازان برای بازدید از یکی از کارخانه‌ها به منطقه آزاد راس الخیمه می‌روند و در قامت خریدار اطلاعاتی از فعالان این منطقه کسب می‌کنند. بر اساس اطلاعات بدست آمده، فعالان منطقه آزاد راس الخیمه در بازار ایران و عراق توزیع کننده دارند و افراد جدید را نمی‌پذیرند.

در واحدهای تولیدی این منطقه نزدیک به 50 نشان و بیش از 300 محصول تولید می‌شود. اگرچه آنها توزیع کننده جدید نمی‌پذیرند اما اجازه بازدید از واحدهای تولیدی مستقر در این منطقه آزاد را می‌دهند. در این بازدیدها، سازندگان مستند به دنبال پاسخ یک سئوال مهم می‌روند و آن این است که چاپ و بسته‌بندی این همه محصول تقلبی به چه روشی انجام می‌شود.

منطقه آزاد جبل علی در مکانی راهبردی قرار دارد که بنگاه‌های مختلف جهان را به هم متصل می‌کند و در این شاهراه، مجموعه‌هایی هستند که کار چاپ پاکت نشان‌های مختلف را به راحتی انجام می‌دهند. سیگارهای خارجی با توجه به قوانین ایران، برای واردات قانونی باید مالیات زیادی پرداخت کنند. برای همین مسیر قاچاق انتخاب می‌شود. این سیگارها پس از تولید ابتدا به فجیره رفته و بعد به خصب ارسال می‌شوند. از خصب هم به ایران منتقل می‌شود. مستندسازان برای شناسایی این مسیر به کشور عمان و شهر خصب در شمالی‌ترین نقطه کشور عمان سفر می‌کنند. بندر شناص همان جایی است که قایق‌های معروف به فری سیگارهای قاچاق را منتقل می‌کنند. از خصب تا ایران 54 مایل دریایی فاصله است. در خصب فردی به نام سلیمان که به زبان فارسی تسلط داشت و سال‌ها آنجا زندگی می‌کرد، با مستندسازان همراه می‌شود. سلیمان توضیح می‌دهد که سیگارهای قاچاق را از این منطقه به کویت و قطر می‌فرستند. همه سیگارهای جعلی از دبی به این منطقه آمده و بعد به جاهای دیگر می‌رود.

به گفته سلیمان، عمان واحدهای تولید سیگار ندارد. همه جنس‌ها تولید امارات است و بعد به دیر، میناب، سیریک، بندر جاسک و هر جایی که مشتری بخواهد، ارسال می‌شود. در داخل ایران هم جابه‌جایی‌ها به‌صورت واسطه‌ای و دست به دست انجام می‌شود. البته این جابه‌جایی واسطه‌ای یک هزینه‌ای دارد که باید متقاضی آن را پرداخت کند. اگر کسی در ایران برای تحویل کالا وجود داشته باشد که قاچاقچیان کالا را به او تحویل می‌دهند اگر نه جنس سفارش داده شده مشتری، توسط شبکه مربوط به خود قاچاقچیان به مقصد نهایی مورد نظر سفارش دهنده می‌رسد. وظیفه مشتری آن است که صرفا در دبی خریدش را انجام داده و پس از بسته‌بندی آن را به خصب ارسال کند.

قاچاقچیان بندر خصب می‌گویند که مشتری هرچند کارتنی که بخواهد، می‌تواند خریداری کرده و آنها قادر به جابه‌جایی‌اش هستند. قایق‌های شوتی از خصب تا قشم یک ساعت و نیم راه دارند و روزانه 200 تا 400 شوتی از خصب به سمت ایران می‌آید. در خصب بازاری وجود دارد که به بازار ایرانی معروف است اما هیچ ایرانی در آنجا وجود ندارد. 10 تا 15 سال قبل ایرانی‌ها برای خرید و فروش به این منطقه می‌آمدند اما اکنون فقط اجازه دارند که وارد اسکله شوند و حق حضور در سطح شهر را ندارند.

 مقابله در سطح عرضه منطقی نیست

سازندگان برنامه به سراغ دستگاه‌های مسئول می‌روند تا ببینند چرا با این حجم سیگار قاچاق و تقلبی مقابله نمی‌شود. حمیدرضا دهقانی سخنگوی ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز در این رابطه بیان می‌کند: در مقوله کالای دخانی مشخصاً سیگارت، ما نزدیک به پنج تا 6 میلیارد نخ سیگار قاچاق ورودی داریم.

به اعتقاد وی، کنترل قاچاق تنباکو کار بسیار دشواری است و ورود به سطح عرضه و گلوگاه‌های سطح عرضه این محصول سخت است اما در حوزه سیگارت قاچاق این مصیبت را نداریم و سهولت دسترسی داریم. یعنی راحت می‌توانیم تشخیص بدهیم که کالا قاچاق است یا مجاز.

سخنگوی ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز درباره اینکه با وجود ابزار و امکان مقابله با محصول قاچاق، چرا مبارزه صورت نمی‌گیرد، یادآور می‌شود: این مسئله جزء سیاست‌های ستاد مرکزی بوده است و ابلاغ و پیگیری هم شده است. باید از مسئولش که ضابطان هستند، بپرسیم که چرا با این کالای محرز قاچاق برخورد جدی انجام نمی‌شود.

سردار حسین رحیمی رئیس پلیس امنیت اقتصادی نیز در این رابطه می‌گوید: آماری که اکنون درباره سیگار قاچاق مطرح می‌شود در واقع دقیق نبوده و ما اطلاعات درستی در دست نداریم. یک آمار دقیق و درستی اکنون در اختیار ما نیست. عزیزان ما در ستاد مبارزه با کالای قاچاق کالا و ارز مسئولیت این را دارند که اطلاعات دقیق در اختیار ما قرار دهند. حداقل باید اعلام می‌شد که در سال گذشته چقدر محصول قاچاق به کشور وارد شده است که برای سال جاری برنامه‌ریزی کنیم. این آمارهایی که گفته می‌شود، متعلق به چندین سال قبل است و نمی‌تواند محل خوبی برای اتکا و برنامه‌ریزی باشد.

رحیمی اضافه می‌کند: در بحث برخورد در سطح عرضه در مغازه،این را خیلی اثربخش و کارآمد نمی‌دانم. ما وقتی که تمام این اجناس‌مان از طریق مبادی خاص وارد می‌شود، باید اول با قاطعیت در مبادی رسمی مثل گمرکات، پایانه‌های مرزی، بنادر، بازارچه‌های مرزی و مناطق آزاد که معمولا نقاط و معابر ورودی کالای قاچاق هستند، عمل کنیم. چرا داخل مغازه برخورد کنیم؟ این نوع نگرش اشتباه است.

 صرافی‌های غیر مجاز منشا تامین پول سیگار قاچاق

مستندسازان به دنبال پاسخ این پرسش می‌روند که پول‌های کثیف سفارش سیگار قاچاق از چه منابعی تامین می‌شود. در حال حاضر به صورت برخط می‌توان هزینه خرید سیگارهای قاچاق و غیرقانونی را توسط درگاه‌های مورد تایید بانک مرکزی پرداخت‌کرد.

سید مسلم مهدی گوهر رئیس گروه سرمایه‌گذاری و تولید ستاد صنایع دخانی در این رابطه می‌گوید: این افرادی که سفارش سیگار می‌دهند و سیگار در کشورهای دیگر تولید می‌کنند، رصد نشده‌اند. اگر آنها شناسایی شده بودند که با مقوله قاچاق روبرو نبودیم و با این 500 برند تقلبی روبرو نبودیم.

وی به پرسشی که درباره ماهیت قاچاقچیان مطرح می‌شود، پاسخ نمی‌گوید و آن را خارج از حوزه اختیاراتش می‌داند اما از نگاه رئیس گروه سرمایه‌گذاری و تولید ستاد صنایع دخانی معاون صنایع عمومی وزارت صمت که دبیر ستاد پیشگیری و مبارزه با کالای قاچاق دخانی است، می‌تواند به این سئوالات پاسخ دهد.

یاسر سوادکوهی مدیر کل مقابله ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز نیز بیان می‌کند: ما بیشترین ورودی و تنوع کالایی‌مان از کشورهای حوزه خلیج فارس اتفاق می‌افتد. آنها با ریال معامله نمی‌کنند و با ارز خودشان، دلار یا یورو معامله می‌کنند. حال خیلی از این پول‌ها از طریق خود صرافی‌هایی که غیر مجاز در داخل کشور داریم، ارسال می‌شوند و برای آن سوی مرزها تامین هزینه در راستای ورود کالا انجام می‌شود.

مستندسازان که پاسخی از مسئولان بانک مرکزی دریافت نکرده‌اند، آمادگی خود را برای انتشار نظرات بانک مرکزی در زمینه ابهامات مطرح شده در این مستند اعلام می‌کنند. آنها در ادامه به بررسی مالیات پرداخت شده برای دخانیات در راستای اهداف سلامتی می‌پردازند.

 مالیات دخانیات کجا صرف شد؟

شاهین مستوفی مدیر کل دفتر حسابرسی مالیاتی سازمان امور مالیاتی درباره میزان مالیات اخذ شده در حوزه دخانیات بیان می‌کند: در حوزه مالیات کالای آسیب‌رسان در 1401 مجموعا 12 هزار و 200 میلیارد تومان از محل مالیات بر ارزش افزوده و مالیات بر درآمد وصول درآمدهای مالیاتی داشتیم.

وی ادامه می‌دهد: در 1402 با توجه به اطلاعات 9 ماهه بالغ بر 6 هزار میلیارد تومان مالیات بر درآمد در مرحله ابراز وصول داشتیم. در ارزش افزوده هم 6 هزار و 200 میلیارد تومان در مجموع مالیات کالای آسیب‌رسان و مالیات بر ارزش افزوده مطالبه کردیم. در 9 ماهه 1402، بالغ بر 12 هزار و 200 میلیارد تومان مالیات اخذ کرده‌ایم.

طبق قانون مالیات اخذ شده از دخانیات باید برای کاهش مصرف، پیشگیری و درمان بیماری‌های ناشی از آن و توسعه و ساخت اماکن ورزشی هزینه شود اما بهزاد ولی زاده رئیس دبیرخانه ستاد کنترل دخانیات می‌گوید: درآمدی از محل مالیات دخانیات نداشتیم.

مصطفی کربلایی دبیر انجمن تولیدکنندگان محصولات دخانی توضیح می‌دهد: قاچاقچی مجبور نیست که هیچ کدام از فرآیندهای تولیدکننده مجاز را رعایت کند. او در سامانه محصولش را ثبت نمی‌کند. عوارض و مالیات نمی‌دهد. کسی دنبال این نیست که استانداردهای بهداشتی را رعایت کند اما تولیدکننده باید همه این موارد را رعایت کند.

وی اضافه می‌کند: کالای تولیدی ما باید در سامانه ثبت شود. معلوم است که فروشنده و عامل توزیع؛ بین دو کالای قاچاق و مجاز، محصولی را انتخاب می‌کند که کمتر دردسر داشته باشد. کالای قاچاق فرآیندش کوتاه‌تر است. توزیع کنندگان سیگار بر این باورند که وقتی دولت روی سیگار مالیات می‌گذارد، دیگر اهمیت برند برای مصرف کننده کنار می‌رود و مردم دنبال سیگار ارزان‌تر می‌روند. این مستند با انتشار تصاویری از تشییع شهید ابراهیمی یکی از نیروهای برخوردکننده با شوتی‌ها در خراسان جنوبی، به اتمام می‌رسد.