نفوذ جنبش تنباکو در لایه های بالای جامعه
محمد جعفر بگلو، پژوهشگر تاریخ، دلایل مقاومت مردم در برابر قرارداد رژی را واکاوی کرد:

نفوذ جنبش تنباکو در لایه های بالای جامعه

تاریخ شناسان جنبش تنباکو در دوره قاجاریه را نخستین اقدام مدنی فراگیر جامعه در برابر استبداد قلمداد می کنند. جنبشی که هنوز هم بررسی ریشه های آن به شناخت بهتر جامعه ایرانی و رفتارهایش در موقعیت های مختلف کمک میکند. بر اساس اسناد و متون تاریخی در نهضت تنباکو افراد و دسته های مختلفی دخیل هستند. در بخشی از اسناد تاریخی مصرف فراگیر دخانیات در میان مردم به عنوان یکی از محرک های پیوستن جامعه به این جنبش اعلام می شود اما محمد جعفر بگلو، پژوهشگر تاریخ در گفتوگو با «توتون صنعت» تاکید می کند که حس غرور ملی در ایرانیان و خدشه دار شدن این حس به دلیل وقایع آن دوران، سبب می ‎شود که این قیام نه تنها در داخل توده مردم، بلکه در لایه های بالایی جامعه هم نفوذ کند و حتی حرمسرا هم با جنبش همراه شود. این مقاومت نهایتا باعث عقب نشینی دولت میشود. به اعتقاد او مفهوم ملی گرایی در گذشته با امروز متفاوت بوده و ملی گرایی در عشق به وطن و دین نمود پیدا می کرده است.

به نظر شما چرا جنبش تنباکو شکل گرفت. ما در دوره پهلوی هم شاهد ایجاد انحصار در محصول سیگار هستیم اما در این دوره چنین عکسالعملی از سوی مردم مشاهده نمیشود. چرا؟

در دوره قاجاریه بعد از جنگهای ایران و روس، به ویژه بعد از اتفاقاتی که در آن جنگها افتاد و امضای قراردادهای مختلفی که در آن دوره صورت گرفت، یک حس تنفر بین نیروهای بیگانه رواج یافت و اغلب مردم از این نیروهای بیگانه اظهار تنفر میکردند.  اتفاقات مختلفی هم در این دوره صورت گرفت. مثلا قتل گریبایدوف روسی که در تهران اتفاق افتاد، یکی از نمودهای خشم مردم ایران علیه نیروهای بیگانه بود. در همان دوره هست که ماجرای قرارداد رژی یا توتون و تنباکو اتفاق میافتد.  مردم ایران که در آن دوره غالبا از این محصول استفاده میکردند و توتون و تنباکو یکی از محصولات ویژهای بوده که مورد استفاده مردم قرار میگرفته است، با شنیدن اخبار مربوط به قرارداد رژی دوباره احساس سرافکندگی و حقارت سراغشان میآید. بهویژه اینکه در این دوره رهبری این حرکت را علما بر عهده میگیرند. به قدری وسعت این اتفاق زیاد بوده است که در دربار شاه عدهای از زنان حرمسرا هم اقدام به شکستن قلیانها میکنند. به خاطر رهبری علما و حس تنفر مردم از یک قوا و قدرت بیگانه خارجی، دو قطعه پازل مبارزه کنار هم جور در میآید و یک قیام بزرگ شکل میگیرد. این قیام نه تنها در داخل توده مردم، بلکه در لایههای بالایی جامعه هم نفوذ میکند و در بین حرمسرا هم این اتفاق میافتد و نهایتا باعث عقب نشینی دولت میشود.

این اتفاق و در واقع دو ضلع مردم و روحانیت، در آن دوره علیه یک اتفاق ننگین که قرارداد خارجی است، با یکدیگر همراه شده و قیام میکنند تا این قرارداد را کان لم یکن کنند. اما در دوره رضاشاه این اضلاع کنار هم قرار نگرفته بودند. یعنی رهبری روحانیت و توده مردم و یک اتفاقی که منشا بیرونی داشته باشد، بهعنوان سه ضلع مهم یک حرکت کنار هم قرار نگرفته بودند که آن پازل را تکمیل کنند.  در پاسخ به پرسش شما درباره اینکه چرا جنبش در دوره قاجاریه شکل گرفت و در دوره پهلوی شاهد این حرکت نبودیم، به نظر من میآید که یکی از دلایل اصلی شرایط زمان بود. ما در دوره قاجار شرایط یک حرکت را به طور کامل داشتیم و سه ضلع را کامل میدیدیم اما در دوره حاکمیت رضاخان، به این شکل نبود.

 آیا مردم از ترس معیشت وارد نهضت شدند یا دلایل دیگری برای حضور مردم وجود داشت؟

قطعا دلیل اصلی این موضوع حس هویت ملی و تنفر از بیگانه بود. معمولا در تاریخ هم اگر دنبال این مسئله بگردیم، این حس هویت ملی در ایرانیان خیلی بارز و نمایان است. در اتفاقات این چنینی مثل قرارداد رژی یا موارد دیگری مثل کشته شدن گریبایدوف و ماجرای جنگهای ایران و روس، همه اینها غرور و شخصیت ایرانی را بیدار کرد و سبب شد که به جنگ قوای بیگانه برود. ما نمیتوانیم بگوییم که معیشت زندگی ایرانیان مورد لطمه واقع شده بود. آنها بیش از آنکه به این فکر کند که به معیشتشان هجمه وارد شده است، به این فکر میکردند که آن غرور ایرانیشان صدمه میبیند. از طرف دیگر حضور و راهبری روحانیت باعث شد که مردم به آن حرکت وارد شوند. یکی از نظریات انقلاب، حضور رهبری و سازماندهی حرکت است. بدون اینکه یک رهبر بالای سر قیام وجود داشته باشد، این قیام به پیروزی و موفقیت نمیرسید. در آن جریان حضور روحانیت در راس کار و پیشگامی نهاد دینی، موجب شد که آن قیام و حرکت به پیروزی برسد و حتی بهعنوان یک تمرین و پیش زمینه برای انقلاب مشروطه از آن حرکت یاد میشود.

 

 در آن مقطع کشمکشی بین روسیه و انگلیس بر سر تصاحب بازار ایران وجود داشت. در برخی متون تاریخی به این نکته اشاره شده است که بخشی از قیام نهضت تنباکو، تحت تاثیر تحریک روسها بوده است و یا مقاومت مردم تبریز در برابر ورود کمپانیهای انگلیسی با حمایت روسها به نتیجه میرسد. این تحلیلها را چقدر مقرون به صحت میبینید؟

آنچه تاریخ ایران نشان داده است، در بازههای مختلف تاریخی اغلب حرکتها تاثیرگرفته از درون و نه از بیرون بوده است. اینگونه بگویم که آن وزنه و موتور محرکهای که انقلابها، حرکتها و جنبشها را شکل میداد و به حرکت در میآورد، اغلب درونی و نه بیرونی بوده است. در انقلاب اسلامی نمود این مسئله را میبینیم و درجنبش مشروطه و قرارداد رژی هم میتوان این نکته را دید. موتور محرکه مردم برای همه حرکتها از درون بوده است. یعنی روحانیت در راس قرار داشته و آن موتور محرکه بوده و سپس مردم این جنبش را بهوجود آورده و شکل دادند. تاثیر قوای خارجی در این حرکتها کم یا نزدیک به صفر بوده است. همیشه ما شاهد این هستیم که قوای بیگانهای که برای مهار انقلاب در ایران تلاش میکند، ناکام بوده است.

 پس معتقدید حمایت روسیه از مردم تبریز برای جلوگیری از ورود نیروهای انگلیس صحت ندارد؟

من با توجه به واقعیتهای تاریخی و تسلسل تاریخ، نظراتم را مطرح کردم.

 فکر میکنید چرا فتوای میرزای شیرازی در زمانی که تکنولوژی مشابه امروز وجود نداشت، به عمق حرمسراها هم نفوذ کرد؟ نگاه دینی مردم عامل این مسئله بود یا ملیت گرایی و میل مبارزه با بیگانه منجر به انتقال سریع پیام شد؟

نهاد روحانیت  در آن موقع از ابزارهای بسیار قوی و نیرومندی برخوردار بوده است. ابزاری مثل منبر که در اختیار این نهاد بوده است، بدون اینکه وابستگی به حکومت داشته باشد بهعنوان رسانه اصلی روحانیون عمل میکرد. از طرف دیگر حس مذهبی و دینی مردم در آن دوره بسیار قوی بود. ملی گرایی و ملیت به این معنایی که اکنون ما از این تعبیر استفاه میکنیم و از آن سراغ داریم، نبود و ملی گرایی معنی و مفهوم امروزی را نداشت. ملی گرایی در عشق به وطن و دین نمود پیدا میکرده است. این مفهوم هم دین یا همان مذهب شیعه را در بر میگرفته است و هم عشق و علاقه به ایران را شامل میشده است. این دو مفهوم در کنار هم، معنا و مفهوم پیدا میکرده و مبارزه با مظاهر ضد دینی، مبارزه با مظاهر ضد ایرانی هم تلقی میشده است.

 این مفهوم باعث اتحاد مردم میشود؟

بله درست است. البته در کنار این مفهوم، وجود یک رهبری مقتدر و کاریزماتیک در راس حرکت، باعث میشود جریان مبارزه شکل بگیرد.

 نکته تکمیلی در رابطه با قرارداد رژی دارید؟

تاکید میکنم که قرارداد رژی اتفاقی بود که بهعنوان زمینههای انقلاب اسلامی ایران هم مطرح میشود و میتوان از آن یاد کرد. در آن بازه تاریخی بود که روحانیت فهمید میتواند و این قدرت را در بسیج مردمی دارد، بنابراین میتواند در برابر استبداد و حتی استعمار خارجی بایستد. همان اتفاقی که باعث شد جنبش مشروطه بهوجود آید و رهبری روحانیت، جنبش خیلی بزرگی را شکل بدهد، در سالهای بعدی یعنی از سال 1341 به بعد هم سبب شد که روحانیت با نگاه به گذشته، متوجه شود که میتواند با توجه به اتفاقاتی که در دل تاریخ رخ داده است، در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی قد علم کند.

 

 

 


دیدگاه‌ها

دیدگاه شما

نظراتی كه به تعميق و گسترش بحث كمك كنند، پس از مدت كوتاهی در معرض ملاحظه و قضاوت ديگر بينندگان قرار مي گيرد. نظرات حاوی توهين، افترا، تهمت و نيش به ديگران منتشر نمی شود.

تازه ترین‌ها

حمایت جامعه کارگری از تلاش‌های میدری برای رفع مشکلات

امنیت شغلی و معیشت کارگران اولویت و دغدغه وزیر تعاون است

نرخ مالیات و عوارض ارزش افزوده انواع سیگار و محصولات دخانی در سال ۱۴۰۴ اعلام شد.

کارگر سرمایه اصلی برای تحقق شعار سال است

صنعت سیگار برای اجرای تعرفه‌های جدید ترامپ آماده می‌شود

افزایش سهام شرکت‌های بزرگ تنباکو پس از اعلام تعرفه های جدید امریکا

نرخ عوارض و مالیات بر ارزش افزوده سیگار وارداتی ۱۴۰۴ ابلاغ شد

پیام نوروزی رهبر انقلاب اسلامی به مناسبت آغاز سال ۱۴۰۴

کشفیات قاچاق سیگار اسفند ماه

سخنی با خوانندگان

10 برند از قدیمی‌ ترین برندهای سیگار در جهان

مردم طی ده ماه ۷۷۷ میلیون پاکت وینستون خریدند

افزایش قیمت سیگار در مراکش

چرا در پویش «نه به تصادف» شرکت کنیم ؟

بازسازی مجتمع تولید دخانیات سقز تنها 16 درصد پیشرفت دارد

چهل میلیارد تومان از مطالبات کشاورزان توتون‌کار پرداخت شد

این محصول ایرانی بازار عراق ، افغانستان و پاکستان را تسخیر کرد

نوروزی: حساب بانکی دخانیات کشور مسدود شد

نمایشگاه های تجاری دخانیات ، توتون و تنباکو

حاشیه های خاتوتون سلطنه.... (قسمت 9)

اخبار کشفیات بهمن ماه 1403

توتون کاری مزیت مغفول صنعت دخانیات ایران

افزایش قاچاق و تقلب پیامد افزایش مالیات تنباکوی معسل

توطئه علیه سیگار تیر به مطبوعات کشید!

قطران سیگارت و نقش سیگارتهای قاچاق و تقلبی در افزایش خطرات دود سیگارت