یک روز با اولین مجتمع دخانیات ایران

سنگ بنای صنعت دخانیات در ایران در محل فعلی مجتمع دخانیات تهران گذاشته شد. در سال 1312 یعنی همان روزهایی که رضاخان به دنبال ایجاد انقلابی در بخش‌های مختلف کشور از جمله دخانیات بود، قرار بود در شمال کشور اراضی مستعد کشت توتون شناسایی شود. محصول مزارع در مجتمع‌هایی در شمال تبدیل به خرمن شده و سرانجام در تهران، این خرمن‌ها تبدیل به سیگار شوند.

آن روزها مجتمع تهران فقط محلی برای تولید سیگار نبود. همراه با سیگار برخی محصولات جانبی نظیر کبریت هم در مجتمع تهران تولید می‌شد. گویا کارخانه کارتن‌سازی هم در درون مجتمع وجود داشته اما به تدریج و با توسعه خطوط تولید سیگار و تغییر سبک زندگی مردم، کارخانه کبریت سازی و کارتن سازی جای خود را به دستگاه‌های پیشرفته‌تر برای تولید نخ‌های بیشتر سیگار داده‌اند.

 مجتمعی در میانه تهران

از ابتدای تاسیس مجتمع تهران تا کنون، صنعت دخانیات ایران فراز و فرودهای زیادی را پشت سر گذاشته است و بخش خصوصی هم به این صنعت ورود پیدا کرده، اما هنوز ساختمان تاریخی مجتمع تهران که به نوعی نماد مقر فرماندهی صنعت دخانیات است، تاریخ این صنعت در کشور را به یاد می‌آورد.

مجتمع تهران که در جایی نزدیکی میدان قزوین بر روی اراضی که 86 سال پیش باغ بوده‌اند، بنا شده است، این روزها توسط ساختمان‌های مسکونی احاطه شده و تقریبا جزء مناطق شلوغ تهران است. دسترسی به مجتمع تهران با وسایل نقلیه عمومی مثل مترو هم امکان‌پذیر است.

زنگ آغاز به کار این مجتمع از ساعت 6 صبح به صدا در می‌آید و اگر راس این ساعت در مجتمع حضور پیدا کنید، دسته دسته کارگرانی را می‌بینید که با ثبت اثر انگشت به داخل مجتمع می‌روند تا خطوط تولید را راه‌اندازی کنند.

در میان افرادی که از گیت ورودی مجتمع عبور می‌کنند، چند آدم کوتاه قامت توجه‌ام را جلب می‌کنند. یکی نان به دست دارد و آن دیگری با یک قوطی پنیر از در ورودی عبور می‌کند و به سمت یک سالن روانه می‌شوند. گویا در بین کارگران، مرسوم است که صبحانه در محل کار صرف کنند.

رایزینی‌ها برای دریافت مجوز ورود انجام می‌شود و نگهبانی توضیح می‌دهد که کدام مسیر را طی کنم تا به رابطی که برای راهنمایی در مسیر قرار دارد برسم و در نهایت به سمت روابط عمومی حرکت کنم.

فردی که نقش راهنما تا محل روابط عمومی را به عهده گرفته، مشغول بازی با گربه‌ای است که یک دست ندارد. توضیح می‌دهد که چند وقت قبل، کارگران مجتمع با جمع‌آوری پول، این گربه کوچک زخمی که دست ندارد را پیش دامپزشک برده‌اند که از مرگ حتمی نجات دهند. حالا هم هر از گاهی به این گربه غذا می‌دهند و گربه یک دست، مشتری ثابت کارگران مجتمع دخانیات تهران است.

 کمبود ماده اولیه در خط تولید

بعد از مراجعه به روابط عمومی و کمی انتظار، به همراه یکی از پرسنل راهی دفتر ابراهیم رحیم پور مدیر تولید مجتمع دخانیات تهران شرکت دخانیات  ایران می‌شویم.

مدیر تولید مجتمع تهران توضیح می‌دهد که در این مجتمع سه کارخانه تولیدی وجود دارد. یک کارخانه قدیمی که در سال 1312 و  زمان آغاز به کار مجتمع دخانیات تهران احداث شده و هنوز فعال است و دو کارخانه جدید که به مرور با توسعه صنعت و معرفی ماشین‌آلات جدید در سطح دنیا، این ماشین‌آلات به ایران هم راه یافته و در سالن‌های جدید مجتمع تهران مستقر شده‌اند.

به گفته رحیم‌پور حتی نوع سیگار مجتمع تهران هم با طول زمان تغییر کرده و برندهای مختلف با اندازه‌های مختلف توسط این مجتمع تولید و به بازار عرضه شده است.

وی می‌گوید: شرکت دخانیات در مجموع 6 مجتمع تولیدی در سراسر کشور دارد و محصولاتی در سه اندازه اسلیم، بزرگ و متوسط تولید می‌کند. این مجتمع‌ها برندهایی با نام‌های بهمن متوسط، بهمن کتابی، بهمن فول فلیور، بهمن سوپر اسلیم، بهمن اولترا لایت رانت کرنر و ... تولید می‌کنند.

مدیر تولید مجتمع تهران بیان می‌کند: در طول سال همه برندها را تولید نمی‌کنیم بلکه وضعیت تولید بسته به خواسته بازار است. برنامه تولید به ما ابلاغ می‌شود و بر اساس آن اقدام به تنظیم برنامه برای فعالیت خطوط تولید می‌کنیم. تمام برندها در طول سال تولید می‌شود اما میزان آن کم و زیاد خواهد شد. درچند سال اخیر کمی مشکل تامین مواد اولیه داشتیم که روی تولید و فروش ما تاثیر گذاشت.

 مشکل در تامین قطعات

رحیم پور با اشاره به اینکه مواد اولیه تولید سیگار از منابع داخلی و خارجی تامین می‌شود، کاغذ مورد استفاده در سیگار را ماده اولیه‌ای 100 درصد خارجی اعلام می‌کند.

او می‌گوید: تمام کارهای چاپی مورد نیاز تولید سیگار در داخل انجام می‌شود. الیاف و چسب به کار رفته در سیگار باید از بازارهای خارجی تامین شود. خرمن هم بسته به نوع محصولی که تولید می‌کنیم، می‌تواند از خارج و یا از داخل تامین شود.

مدیر تولید مجتمع تهران نمی‌داند مشکل تامین ماده اولیه ناشی از کمبود ارز و تحریم‌هاست یا مسایل دیگری در آن دخیل است زیرا خود را مسئول حوزه تولید می‌داند و پاسخ به این پرسش را مربوط به بخش بازرگانی شرکت اعلام می‌کند اما یادآور می‌شود: ما در تامین قطعات ماشین‌ها به مشکل بر می‌خوریم. برای تهیه قطعات ماشین آلات به‌روزتر مشکل داریم. در حوزه تولید مشکل اصلی ما تامین مواد است و اگر روزی مواد مورد نیاز برای خطوط تولید تامین شود، قطعا با مشکل کمبود نیرو هم مواجه خواهیم بود. اما در حال حاضر، مشکل اساسی ما تامین قطعه است زیرا فرآیند تامین آن زمان‌بر است.

 تبدیل سه شیفت به یک شیفت برای مقابله با خاموشی

رحیم پور درباره اثر خاموشی‌های برنامه‌ریزی شده بر تولیدات شرکت دخانیات توضیح می‌دهد: برای سال‌های گذشته، برنامه خاموشی ارائه شد اما امسال هنوز برنامه جدید اعلام نشده است. در سال گذشته وقتی خاموشی رخ می‌داد، خطوط تولید را تعطیل می‌کردیم. در داخل مجتمع ژنراتور وجود داشت، سوخت آن تامین می‌شد و از این ژنراتور برای تامین روشنایی و رفع نیاز برق مجموعه اداری استفاده می‌کردیم اما چون این ژنراتورها قادر به تامین برق خطوط تولید نبودند، خط می‌خوابید.

وی ادامه می‌دهد: سال گذشته هفته‌ای دو روز خط تولید تعطیل بود. روزهای یکشنبه و چهارشنبه برنامه خاموشی داشتیم. وقتی هم تولید نداشته باشیم، راندمان کاهش می‌یابد.

مدیر تولید مجتمع تهران درباره تصمیم امسال متولیان شرکت بیان می‌کند: برای سال جاری تصمیم گرفته شده است که ساعت کاری را فشرده کنند و به نوعی خط تولید در یک شیفت کار کند تا به ما خاموشی ندهند. یک زمانی کارخانه سه شیف کار می‌کرد. شیفت اول ساعت 6 تا 15 ، شیفت دوم ساعت 15 تا 23 و شیف سوم 23 تا 6 صبح روز بعد بود اما اکنون قرار است در یک شیفت 6 تا 15 خطوط تولید فعال باشد تا در انرژی صرفه‌جویی شود.

 هیاهوی خطوط تولید

بعد از این توضیحات اولیه، وارد یکی از سالن‌های جدید مجتمع می‌شویم. یک سالن بزرگ که انتهای آن را به راحتی با چشم نمی‌توان دید. دستگاه‌ها با فاصله اندکی کنار هم قرار گرفته‌اند و برخی از دستگاه‌ها که خط تولید یک برند به حساب می‌آیند، فعال نیستند.

در لابلای دستگاه‌ها کارگران مشغول رصد محصول به صورت چشمی هستند و گاهی برخی نخ‌های سیگار را از لابلای خط تولید خارج کرده و داخل جعبه‌ای که در پایین خط قرار داده شده، می‌اندازند.

این سالن بزرگ از یک اتاق به نسبت کوچک‌تر تغذیه می‌شود. اتاقی که کارتن خرمن‌ها در آن بازگشایی شده و بوسیله دستگاهی مخصوص به خط تولید تزریق می‌شود. داخل این اتاق کارگرانی مشغول صرف صبحانه هستند و خرمن توتونی که به داخل دستگاه ریخته‌اند، به صورت خودکار با عبور از روی یک صفحه متحرک، وارد خط تولید می‌شود. در کنار دیوار تابلوهایی وجود دارد که نشان می‌دهد خرمن هر یک از برندها که در داخل جعبه‌هایی بسته‌بندی شده، در کدام قسمت قرار داده شده‌اند.

رحیم‌پور توضیح می‌دهد که خرمن مورد نیاز خط تولید مجتمع تهران از طریق مجتمع دخانیات گیلان تامین می‌شود. این مجتمع، خرمن و توتون آماده را به تهران ارسال می‌کند و بعد این خرمن آماده، داخل دستگاه تغذیه توتون می‌رود که به سر خط‌ها این توتون آماده را تزرق ‌کند.

او ادامه می‌دهد: خط تولید خود کنترلی می‌کند و اپراتورهایی که داریم، آموزش دیده‌ا‌ند که خودشان خودکنترلی ‌کنند یعنی ظاهر سیگار را نگاه می‌کنند که مشکلی نداشته باشد. اگر متوجه لب‌پر شدن سیگار شوند یا کاغذ دور فیلتر باز شده باشد یا سیگار روغنی شده باشد، محصول را از خط تولید خارج می‌کنند. یعنی این اپراتورها سیگار را از نظر شکل ظاهری کنترل می‌کنند و اگر ضایعات زیاد باشد، خط تولید را متوقف می‌کنند.

مدیر تولید مجتمع تهران به نوع دیگری از کنترل محصول تولیدی هم اشاره می‌کند. او می‌گوید: اگر بخواهند qc بگیرند، اداره کنترل کیفیت ورود می‌کند و با دستگاهی که دارند، قطر و وزن سیگار را اندازه می‌گیرند. هر 20 دقیقه نمونه بر می‌دارند و آن نمونه‌ها را از نظر قطر، وزن، افت فشار و غیره کنترل می‌کنند. اگر محصول در آزمایشگاه از نظر کیفی مشکل داشت، خط توقف می‌شود تا مشکلات آن اصلاح شود. البته اگر یکسری استانداردهای مثل قطر و وزن مناسب نباشد، دستگاه خودش متوقف می‌شود.

او ادامه می‌دهد: اپراتور فقط ظاهر پاکت و قراصه را می‌بیند اما چیزهایی که به qc مربوط است در مسیر دیگری کنترل می‌شود.

رحیم‌پور درباره سرنوشت سیگارهایی که از مسیر تولید به دلیل نقص ظاهری خارج می‌شوند، این‌گونه توضیح می‌دهد: محتویات سیگارهایی که از لحاظ ظاهری مشکل دارند، دوباره به خط باز می‌گردد. سامانه‌ای به نام بوراکی داریم. نخ سیگار هایی که تولید شده و به هر دلیل  از خط تولید خارج شده  دوباره در سامانه بوراکی به خط باز می‌گردد. به این ترتیب که در سامانه کاغذ و توتون جداسازی شده و توتون به خط برگشت داده می‌شود. به این ترتیب 50 درصد مواد توتونی  مجددا به خط تولید باز می‌گردد. البته کاغذ سیگاری که مصرف شده، کلا تبدیل به ضایعات می‌شود و قابل بازیافت نیست.

 دستگاه‌های هوشمند مجتمع تهران

یاور هدی رئیس اداره تعمیر و نگهداری ماشین آلات مجتمع تهران نیز در تکمیل سخنان مدیر تولید این مجتمع درباره کنترل کیفی محصولات تولیدی در خطوط به «توتون صنعت» می‌گوید: ماشین‌های ما هوشمند است. یکسری کنترل‌ها را خودش از نظر افت فشار و «لود اِند» (سرخالی بودن سیگار) انجام می‌دهد و استانداردهای دیگر سیگار مسایل مختلف را کنترل می‌کند.

رئیس اداره تعمیر و نگهداری ماشین آلات ادامه می‌دهد: یکسری پارامترها را خود ماشین به صورت هوشمند چک می‌کند و اگر مشکل باشد، محصول را از خط خارج می‌کند. کنترل مجدد را اپراتور انجام می‌دهد، اگر مشکل خاصی از لحاظ فیزیکی بود، اپراتور خط را می‌خواباند که درست شود.

رحیم پور در ادامه بازدید به رشته‌های صنعتی مختلفی که به دخانیات وابسته هستند اشاره می‌کند. او می‌گوید: در یک سیگار از فلیتر یا همان الیاف، کاغذ، چسب، چاپ و غیره استفاده می‌شود که هر یک توسط صنعت دیگری تولید می‌شوند.

مدیر تولید مجتمع دخانیات تهران اضافه می‌کند: برای چاپ روی سیگار از جوهر استفاده می‌شود. فویل آلومینومی سیگار در داخل تولید می‌شود. تمام فعالیت‌های چاپی در این صنعت، از مسیر داخل تامین می‌شود. کاغذ، سلفون و نوار بازکننده و هالوگرام نیازهای صنعت هستند که امکان تامین آن در داخل وجود دارد.

 خط تولید آلمانی که بومی شد

نخستین سالن مجتمع دخانیات تهران که در سال 1312 ساخته شده و به سالن قدیمی شهرت دارد، این سالن رنگ و بوی دیگری دارد. غبار سال‌های دور را روی دستگاه‌های سبز رنگ این قسمت می‌توان دید. حضور نیروی کار در این سالن پررنگ‌تر است و تعداد بیشتری کارگر می‌توان در لابلای خطوط مشاهده کرد. زیرا این خط تمام اتوماتیک نیست و هنوز نیروی انسانی کار کنترل را انجام می‌دهد. آن طور که رحیم‌پور می‌گوید: تمام دستگاه‌هایی که در آن سال‌ها وارد کشور شده هنوز فعال است و تامین قطعات آن کاملا بومی شده است.

در این سالن بخش زیادی از کار کنترل توسط کارگران انجام می‌شود. نخ‌های سیگار تولید شده به صورت دستی درون پالت‌هایی فلزی جاخوش می‌کنند و این پالت‌ها توسط نیروی کارگری به خط بسته‌بندی تزریق می‌شوند. بعد از یک بررسی اولیه چشمی، برای خالی نبودن سر سیگارها یا لب پر نبودن آنها، نخ‌های سیگار پشت سر هم و در یک خط، داخل پاکت‌های کاغذی سیگار قرار می‌گیرند و دور آنها برای مقابله با جذب رطوبت و به‌عنوان بخشی از فرآیند بسته‌بندی، سلفون پیچی می‌شود.

بعد بسته‌های سیگار به صورت ردیف روی خط به سمت قسمتی می‌روند که بسته‌ها را داخل باکس‌های 10تایی بسته‌بندی می‌کند و در نهایت باکس‌ها داخل جعبه‌های 50 تایی بسته‌بندی می‌شوند.

اگر برای بسته‌بندی نخ‌های سیگار از پاکت مقوایی استفاده شود و در نهایت این پاکت‌های مقوایی در باکس‌های مقوایی بسته‌بندی شود، به برند خروجی خط، کلمه هارد هارد اضافه می‌شود. مثلا اگر بهمن متوسط در بسته مقوایی با باکس مقوایی بسته بندی شود، محصول تولیدی بهمن متوسط هارد-هارد نامیده می‌شود. اما اگر این محصول داخل پاکت کاغذی بسته‌بندی شود و باکس آن مقوایی باشد، خروجی خط بهمن متوسط سافت- هارد است.

بر اساس رسم معمول در صنعت دخانیات، بسته‌بندی با کاغذ، سافت نامیده می‌شود و بسته‌بندی مقوایی، هارد خوانده خواهد شد.

در خط تولید مجتمع قدیم، همه چیز حتی میزان بالا یا پایین بودن اجکت سیگار را هم انسان تشخیص می‌دهد اما دستگاه‌های جدید مجتمع از آنجا که هوشمند هستند، اگر تعداد ضایعاتشان بالا باشد، متوقف می‌شوند تا نقص دستگاه رفع شود.

 کنترل کیفی، همگام با تولید

تولید سیگار فقط به سالن‌هایی که توتون را لای کاغذ می‌پیچند، ختم نمی‌شود. محصولی که همه بر زیان‌بار بودن آن بر سلامت انسان اذغان دارند، اگر بر اساس استانداردهای تدوین شده جهانی تولید نشود، بدون شک اثر مخرب مضاعفی برای مصرف کننده دارد. برای همین در کنار خطوط تولید صنعتی، همواره آزمایشگاه‌های کنترل کیفی هم وجود دارند که بر حسن اجرای استانداردها نظارت کنند. مجتمع تهران نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست. ساختمانی که کنترل کیفی سیگار در آن انجام می‌شود، یک مجموعه مملو از دستگاه‌ها و ابزار آزمایشگاهی است که وظیفه‌اش نمونه‌گیری از خطوط تولید و کنترل کیفی پیشرفته در محیطی مجزا از خط تولید است.

امیر عشقی‌علی رئیس کنترل کیفیت دریافت مجتمع تهران درباره عملکرد این واحد به توتون صنعت می‌گوید: یکسری پارامترها در حین تولید بررسی می‌شود. آموزش‌هایی که پرسنل دیده‌اند، برای کنترل فیزیکی محصولات است. اگر محصولی که تولید می‌شود با این پارامترها چه در بسته‌بندی و چه در تولید سیگار انطباق داشته باشد، پس از کنترل می‌تواند روانه بازار شود.

وی ادامه می‌دهد: این پارامترها شامل قطر، وزن و ظاهر نخ‌های سیگار، پاکت و هالوگرام روی آن است. در مواد اولیه هم اگر عدم انطباقی وجود داشته باشد، پس از کنترل، محصول از خط خارج می‌شود.

به گفته عشقی‌علی، درصد رطوبت و نیکوتین سیگار در آزمایشگاه به صورت ماهانه کنترل می‌شود. یک کنترل هفتگی هم داریم. در کنترل هفتگی، پرسنل آزمایشگاه، سیگار را به‌وسیله دستگاه‌های موجود می‌سوزانند، قطران، نیکوتین و co آن را اندازه‌گیری می‌کنند و با استانداردهایی که از طریق بخش پژوهشی به ما اعلام شده است، مطابقت می‌دهند.

وی اضافه می‌کند: ما واحد تحقیق، توسعه و کنترل کیفیت داریم. که اگر خروجی خط تولید با استانداردهای این واحد مطابقت داشت، مشکلی برای عرضه وجود ندارد و اگر استانداردها تامین نشده بود، این واحد پیگیری‌های لازم را انجام می‌دهد.

اخیرا فیلمی در فضای مجازی منتشر شده که با میکروسکوپ داخل یک سیگار را به نمایش می‌گذارد. سازنده این فیلم مدعی می‌شود که داخل توتون همه سیگارها  انواعی از کرم‌ها و موجودات زنده دیگر زندگی می‌کنند و کشیدن سیگار تمام این جانداران را وارد بدن انسان می‌کند. البته برخی پزشکان نیز معتفدند که با سیگار کشیدن هاگ قارچ‌هایی که داخل توتون هستند، وارد ریه انسان شده و برای سلامت افراد مشکلات مضاعفی ایجاد می‌کند. اما آیا این سخنان صحیح است و هیچ کنترلی روی سیگارهایی که به صورت قانونی تولید می‌شوند، وجود ندارد؟

رئیس کنترل کیفیت دریافت مجتمع تهران در این رابطه می‌گوید: عمل‌آوری توتون را رشت انجام می‌دهد. پارامترهای کیفی توتون را خود رشت کنترل می‌کند. در محصول استاندارد چنین چیزی وجود ندارد زیرا توتون‌ قبل از ورود به چرخه تولید خرمن کنترل شده و محصولی که از نظر کیفیت با استانداردهای لازم انطباق دارد، وارد چرخه تولید می‌شود.

او اضافه می‌کند: آنچه در فضای مجازی دست به دست می‌شود، احتمالا مربوط به یک محصول غیر استاندارد است. ضمن آنکه کنترل توتون را ما انجام نمی‌دهیم و در رشت این کار انجام می‌شود. اگر مشکلی در کیفیت توتون باشد، اصلا چنین توتونی برای ما نمی‌آید که با آن سیگار تولید کنیم.

عشقی علی درباره تفاوت کیفیت سیگار قاچاق و غیر قاچاق بیان می‌کند: ما کنترلی روی محصول قاچاق نداریم. محصول قاچاق با محصول ما خیلی مغایرت دارد. کاغذ، چوب پنبه و غیره آن با ما مغایر است و این مسئله به راحتی از روی ظاهر قابل تشخیص است و افراد می‌توانند تفاوت‌ها را درک کنند. قطعا محصول قاچاق روی سلامت اثر مخرب بیشتری می‌گذارد.

او می‌گوید: اگر توتون و فیلتر محصولات قاچاق مشکل داشته باشد، ممکن است اثرات جانبی دیگری روی سلامتی داشته باشد. محصول که قاچاق است، مراحل کنترل کیفی را طی نمی‌کند. هرچیزی که دستشان بیاید و بتوانند، برای اینکه سود بیشتری ببرند، داخل سیگار می‌ریزند اما محصولی که ما تولید می‌کنیم، همه مراحل کنترل را طی می‌کند. سیگار اولیه قبل از اینکه در پاکت بسته‌بندی شود و بعد از آن، همه مرحله به مرحله چک می‌شود و حتی به قیمت ضایعات شدن کل سیگار تولید شده، اگر استاندارد لازم رعایت نشود، محصول از چرخه تولید خارج می‌شود. ما همه تلاش خود را می‌کنیم که محصول استاندارد تولید کنیم.