سیاست‌های کنترل مصرف دخانیات در مسیر بیراهه

  هفته بدون دخانیات سال 1402 را در حالی پشت سر گذاشتیم که باز هم سیاست‌گذاران این عرصه در حرف و عمل، برنامه‌هایی تکراری را مطرح کردند. آنها بار دیگر گران شدن دخانیات را عاملی برای مقابله با مصرف اعلام کردند در حالی که با وجود اخذ مالیات سنگین از دخانیات در قالب مالیات ارزش افزوده بیش از سه برابر  بالاترین نرخ مالیات ارزش افزوده سایر کالاها ، حق انحصار، مالیات نخی و وزنی در لایحه بودجه سال 1402، نه تنها مصرف سیگار در ایران کاهش نیافته بلکه مشاهدات میدانی و آمارهای ارائه شده توسط مسئولان ذیربط در برنامه‌های مرتبط با هفته ملی بدون دخانیات نشان می‌دهد که مصرف در میان افراد زیر  18 سال  هم رو به افزایش است. بنابراین به نظر می‌رسد نقشه راه  سیاست‌های کنترل مصرف دخانیات آن ‌قدرها هم  درست ترسیم  نشده تا  بتواند مشکل کاهش سن مصرف کنندگان را حل کند.

هفته بدون دخانیات سال 1402 را هم پشت سر گذاشتیم. هفته‌ای که مطابق با رسم دیرینه حاکم در ایران از یک روز به یک هفته توسعه پیدا کرده است تا متولیان امر به زعم خود تلاش بیشتری برای توسعه یک فرهنگ و برنامه در کشور انجام دهند اما به جای آنکه برگزاری این هفته اثر بیشتری بر حفظ سلامت جامعه و کاهش مصرف دخانیات داشته باشد، به زمانی برای مرور آمال و آرزوها و اعلام آمار و اعداد تکراری و نظریه‌های نادرست تبدیل شده است.

هفته ملی دخانیات به بهانه روز جهانی دخانیات در ایران تعریف شد. روز جهانی مبارزه با دخانیات 31 می‌مصادف با 10 خرداد است و در ایران به همین بهانه از چهارم تا 10 خرداد هفته مبارزه با دخانیات برگزار می‌شود. شعار امسال این هفته «حفظ سلامت مردم با ممنوعیت جامع تبلیغات دخانیات» در ایران تعیین شد و شعار سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۲۳، بر عنوان “ people need food, not tobacco” «مردم به غذا نیازد دارند نه به دخانیات» تأکید دارد.

اما آیا برگزاری هفته دخانیات آن طور که باید بر حفظ سلامت جامعه و کاهش مصرف دخانیات در میان مردم ایران اثرگذار بوده است؟

افزایش مصرف دخانیات در کشور

ایران کشور آمار نیست. در حالی که ما در اعلام آمار محصولات کشاورزی نظیر گندم و برنج تا قبل از واگذاری وظایف بازرگانی کشاورزی به وزارت جهاد کشاورزی با اختلال جدی مواجه بودیم (ولی در دیگر کشورها با تقریب نزدیک به واقعیت میزان تولید خود را تخمین می‎زدند)، نمی‌توان انتظار داشت که آمار مصرف سیگار در ایران که در بسیاری موارد افراد به دور از نگاه خانواده آن را استعمال می‌کنند، چندان درست و دقیق باشد. در نتیجه در بسیاری از موارد باید به مشاهدات عینی بسنده کرد و همان تخمین‌های مطرح شده را پذیرفت. البته نکته جالب آن است که در هیچ یک از هفته‌های بدون دخانیات ایران، همان تخمین‌ها نشان نمی‌دهد که سیاست‌های متولیان امر در این حوزه منجر به کاهش مصرف در بین اقشار مختلف جامعه به‌ویژه نسل جوان شده باشد. تا کنون هیچ آماری مبنی بر کاهش مصرف دخانیات از سوی جمعیتی که برای مبارزه با استعمال دخانیات در ایران فعال شده و منابع مالی صرفش می‌شود، ارائه نشده است.

امسال هم محمدرضا مسجدی دبیر کل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات در همایش «دانشگاه بدون دخانیات» که در مرکز اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، اعلام کرد که مصرف دخانیات در افراد بالای ۱۸ سال در ایران افزایش داشته است.

وی گفت: مصرف سیگار در ایران به‌طور متوسط ۶۰ میلیارد نخ در سال است و سالانه نیز بیش از ۶۰ هزار میلیارد تومان صرف درمان بیماری‌های مرتبط با بخش سلامت می‌شود.

به گفته مسجدی وضعیت شیوع مصرف دخانیات در سال ۱۴۰۰ در مردان کشور ۲۵.۸۸درصد و در زنان ۴.۴۴درصد بود که به‌طور کلی در پنج سال اخیر در گروه سنی بالای ۱۸ سال روند افزایشی داشته است.

 سیاست‌های ناکارآمد، برای کاهش مصرف دخانیات

همین آمار ارائه شده از سوی دبیر کل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات حکایت از ناکارآمدی سیاست‌های در پیش گرفته شده برای کنترل مصرف دخانیات دارد اما بار دیگر مسجدی بر اجرای سیاست‌های نه چندان درست گذشته تاکید کرد.

وی مجددا با استناد به بیانیه منتشر شده فرهنگستان علوم پزشکی مورخ 12 آبان ماه سال 1401 مدعی شد که قیمت سیگار در ایران نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر کمتر است که سودآوری قاچاق به داخل را منتفی می‌کند.

دبیر کل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات اضافه کرد: ایران کمترین مالیات‌های دخانیات را در بین کشورهای منطقه داراست. مالیات در ترکیه 6 برابر، پاکستان دو برابر و عربستان 4 برابر ایران است.

مسجدی در حالی چنین ادعاهایی را مطرح می‌کند که از ابتدای سال 1402، علاوه بر مالیات ارزش افزوده تا  50درصدی و مالیات نخی  برای سیگار ، مالیات 20 هزار تومانی برای هر پاکت 50 گرمی تنباکوی معسل که خود حداکثر 20 هزار تومان قیمت داشته، وضع شده است. مالیاتی که قیمت یک محصول دخانی در ایران را به دو برابر افزایش داده است و بدون شک، نسبت‌هایی که در آبان سال گذشته تخمین زده شده (با فرض درست بودن اصل محاسبه) را دچار تغییر می‌کند. اما مسجدی در سخنان خود، حتی این مقال را هم به روز نکرده است.

با مرور آماری که دبیرکل  انجمن مبارزه با استعمال دخانیات مطرح می‌کند این پرسش در ذهن ایجاد می‌شود که آیا افزایش قیمت ناشی از تغییر نرخ مالیات، میل به مصرف در نسل جوان را کاهش داده است؟ افزایش نرخ مالیات فقط مربوط به تنباکو نیست در سیگار هم از صنعتی که دست کم برای 100 میلیون نفر در سراسر جهان شغل ایجاد کرده و در ایران نیز دهها هزار نفر  را مشغول به کار کرده است، مالیات مضاعف اخذ می‌شود. اما آیا با اخذ مالیات مضاعف از صنعت دخانیات ایران، می‌توان چرخ یک صنعت عظیم در سطح دنیا را متوقف کرد تا دود کالایی که آن سوی مرزهای کشور تولید می‌شود، راهی ریه ایرانیان نشود و کشور از پرداخت هزینه‌های ناشی از مصرف سیگار در امان بماند؟ پاسخ منفی است.

به گواه همان آمارهایی که دبیر کل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات و البته مشاهدات میدانی ارائه می‌شود، مصرف دخانیات در ایران رو به افزایش گذاشته است و سن مصرف کنندگان به سرعت در حال کاهش است. اگر سیاست اخذ مالیات مضاعف از دخانیات، راه گلوی مصرف کننده ایرانی را می‌بست، تاکید بر آن منطقی به نظر می‌رسید اما امروز شاهد هستیم که این سیاست جز تعطیلی صنعت داخل و بیکار شدن شاغلان این عرصه در شرایطی که هزینه ایجاد هر شغل 10 برابر شده است، هیچ ثمری نداشته و فقط میزان قاچاق دخانیات به داخل را افزایش داده است. زیرا مصرف کنندگان زیر سن قانونی که منبع درآمدی مناسبی ندارند، سراغ کالاهای ارزان‌تر می‌روند و در حال حاضر، کالای ارزان همان کالایی است که استانداردهای لازم را نداشته و بعضا زیرپله‌ای تولید می‌شود ویا از آن سوی مرزها بدون پرداخت عوارض و حقوق دولتی، راهی بازار بزرگ و رو به گسترش دخانیات ایران می‌شود.

تبلیغات، عامل افزایش مصرف

مسجدی به جای آنکه به بازبینی عملکرد جمعیتی بپردازد که خود آنها را نمایندگی می‌کند، گناه افزایش اقبال جوانان ایرانی را بر گردن تبلیغات انداخت.

وی گفت: حدود 61 درصد از سوپرمارکت‌ها استند فروش سیگار که جنبه تبلیغاتی دارد را نصب کرده‌اند. صنعت دخانیات از تنوع بسته‌بندی و شگردهای تبلیغاتی روی بسته‌بندی محصولات دخانی بهره می‌برد و در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها مصرف دخانیات نمایش داده می‌شود و این صنعت از فضای مجازی برای تبلیغات بهره می‌برد. همه اینها خلاف قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات مصوب سال 85 مجلس است.

پرسش اساسی که اینجا مطرح می‌شود آن است که چه کسی باید بر اجرای قانون جامع کنترل مبارزه با دخانیات نظارت می‌کرد؟ آیا جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات فقط باید در گوشه گود به ارائه آمار کاهش سن مصرف کنندگان دخانیات در ایران ادامه دهد؟

آیا روانشناسان هم همچون مسجدی بر این باورند که فقط با یک عامل یعنی افزایش قیمت‌ها می‌توان میل به مصرف در میان مردم را کاهش داد. پاسخ روانشناسان به این پرسش مغایر با اظهارات مسجدی است. روانشناسان بر این باورند که میل به مصرف دخانیات ناشی از نوعی نیاز روانی است که هیچ تغییر قیمتی نمی‌تواند خللی در آن ایجاد کند. بنابراین برای حفظ سلامت جامعه و مصون نگه داشتن جوانان از مصرف یک ماده دخانی، باید طرحی نو درانداخت. اما گویا جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات جز همان شیوه‌های سنتی گذشته، به هیچ رویکرد دیگری اعتقادی ندارد.

نام‌گذاری هفته، درگیر سنت‌ها

عملکرد سنتی تنها جمعیتی که ادعای مبارزه با استعمال دخانیات را دارد از نام‌گذاری روزهای هفته بدون دخانیات هویدا است. بر اساس اعلام مسئولان این جمعیت، پنجشنبه ۴ خرداد روز کاهش مصرف دخانیات، با قوانین حامی سلامت؛ جمعه 5 خرداد  روز نقش‌آموزه‌های دین در کاهش مصرف دخانیات، شنبه 6 خرداد روز ترفندهای صنایع و سوداگران دخانیات برای افزایش مصرف و قاچاق  دخانیات، یکشنبه 7 خرداد روز هنر و فیلم بدون دخانیات، حامی سلامت جوانان، دوشنبه 8 خرداد روز نظام سلامت، حامی ترک دخانیات، سه‌شنبه 9 خرداد روز دخانیات، تهدیدکننده سلامت باروری، نوزاد و جوانی جمعیت و چهارشنبه 10 خرداد روز جایگزینی کشت توتون با محصولات کشاورزی، ضامن امینیت غذایی نامگذاری شده است.

به واقع اگر صنعت دخانیات برای مصرف ترفندهای مختلفی دارد، چرا جمعیتی که مدعی مبارزه با مصرف دخانیات است، هیچ ساز و کار موثری برای کاهش مصرف دخانیات ندارد؟ آیا مسجدی می‌تواند آماری ارائه دهد که در اثر فعالیت جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات چند نفر از مصرف این مواد مضر رویگردان شده‌اند؟

واقعیت این است که نیاز روانی مصرف دخانیات با هیچ گزینه دیگری قابل جایگزین نیست و افراد در صورت داشتن شغل و رضایت کافی از زندگی، ممکن است لذت مصرف دخانیات را در راستای حفظ سلامتی خود کنار گذاشته و به زندگی سالم روی آورند.

پدیده‌ای که ریشه در روان انسان‌ها دارد، با نام‌گذاری یک روز و یک هفته و یا ارائه آمارها و راهکارهای تکراری و حتی حذف تصویر سیگار از تمام فیلم‌ها و سریال‌ها کنترل نمی‌شود بلکه نیاز به کار سخت و طاقت فرسا و صرف وقت زیاد بر روی روان انسان‌ها به شیوه‌های جدید و کار آمد دارد. بنابراین حتی اگر شرکت دخانیات ایران که امسال خط تولید خود را به مدت ۸۶ دقیقه‌ای به مناسبت هشتاد و ششمین سال تاسیس اش در هفته بدون دخانیات تعطیل کرد، به‌طور کامل از صنعت ایران حذف شود، باز هم گروهی که میل به مصرف دارند، نیاز خود را از زیر سنگ تامین کرده و مصرف دخانیات را متوقف نخواهند کرد.