بخشی از اراضی مهمترین قطب تولید توتون کشور درگیر نوعی آفت شده است
قارچی خاکزی، بلای جان توتون‌کاران گلستان
توتون صنعت: در نبود بخش تحقیقات و ترویج در صنعت دخانیات آفت به جان مزارع گلستان افتاد. بعد از واگذاری شرکت دخانیات، تحقیقات و ترویج متولی خاصی در این صنعت ندارد. وزارت جهاد کشاورزی مسئولیت این موضوع را نمی‌پذیرد و بخش صنعت هم ظرفیت لازم و ساختار و امکانات کافی برای ساماندهی چنین مشکلاتی در اختیار ندارد، حاصل این سیاست، سردرگمی توتون کاران گلستانی است که این روزها مزارعشان درگیر پدیده بوته‌میری است. این روزها لکه‌هایی قهوه‌ای روی تنه و برگ بوته‌های توتون برخی مزارع گلستان ظاهر شده و به تدریج با توسعه این لکه‌ها، بوته‌ها می‌میرند. کشاورزان بذر نامناسب را عامل بروز این مشکل در مزارع می‌دانند ولی مسئولان دخانیات استان، مرگ و میر بوته‌های توتون را ناشی از طغیان نوعی قارچ خاکزی معرفی می‌کنند که در دما و رطوبت بالا، می‌تواند به مزارع خسارت بزند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد 70 هکتار از مزارع توتون گلستان درگیر این مشکل شده است. اما اهمیت موضوع وقتی آشکار می‌شود که بدانیم، حدود 65 درصد توتون ایران در استان گلستان تولید می‌شود و در صورت گسترش این آفت که در نبود متولی مشخص برای آن چندان هم دور از انتظار هم نیست، خسارات جبران‌ناپذیری به صنعت دخانیات کشور وارد خواهد شد. در چنین شرایطی مسئولان استانی خوشبینانه با تکیه بر پتانسیل مزارعی که خارج از پیمان دخانیات هستند، احتمال بروز خسارت به صنعت دخانیات را اندک می‌دانند. آمار دقیقی از میزان افت محصول و خسارت ریالی وارده به مزارع گلستان وجود ندارد زیرا متولیان امر بر این باورند که ممکن است با اجرای توصیه‌ها، تا حدودی مشکل کنترل شده باشد اما در صورت سهل‌انگاری، امکان پیشروی آفت هم وجود دارد. مسئولان دخانیات گلستان در واکنش به دل‌نگرانی کشاورزان، وعده داده‌اند بخشی از خسارات آنها را جبران کنند.
قطب تولید توتون ایران درگیر عارضه‌ای شده که کشاورزان را نگران کرده است. توتون کاران استان گلستان که تنها منبع درآمد آنها برگ‌های بوته‌های توتون است و این محصول را در قالب قراردادهای خرید به دخانیات میفروشند، دیگر چیزی برای عرضه و کسب درآمد ندارند.
کشاوزان گلستانی می‌گویند که برای آماده کردن مزارع، نشاءکاری و رساندن آن به مرحله برداشت محصول، حدود 150 میلیون تومان در هکتار هزینه کرده‌اند اما مرگ بوته‌های توتون باعث شده است که آنها از زمین خود حتی یک ریال هم عایدی نداشته باشند. لکه‌های قهوه‌ای روی برگ‌ها و ساقه بوته‌های توتون ایجاد شده است و این لکه‌ها به تدریج توسعه یافته و کارخانه تولید کشاورزان را از بین می‌برد.
بر اساس اعلام منابع رسمی حدود ۶۵ درصد توتون ایران در استان گلستان تولید می‌شود. برخی ویژگی‌های توتون مانند نیاز آبی اندک و امکان کشت آن در اراضی شیبدار و نیز خرید تضمینی آن با قیمت خوب، این استان شمالی را به محل مناسبی برای رونق بیشتر کشت توتون تبدیل کرده است.
اگرچه مشکل کشاورزان گلستانی در دیگر مناطق کشت توتون کشور گزارش نشده است، اما در صورت شیوع بیشتر این مشکل در استان گلستان، ممکن است صنعت دخانیات با کمبود ماده اولیه مواجه شود زیرا این مشکل در قطب تولید توتون ایران بروز کرده است.
بذر نامناسب بلای جان کشاورزان؟
کشاورزان گلستانی بوته‌میری مزارع توتون را ناشی از بذر نامناسب می‌دانند. بخشی از ساکنان گلستان که به دلیل اجرای طرح تنفس جنگل‌ها و تعطیلی طرح‌های جنگلداری به جمع تولیدکنندگان توتون پیوسته‌اند، بر این باورند که بذرهایی که ادارات دخانیات در اختیار آنها قرار داده‌اند، کیفیت مناسب نداشته است به همین دلیل مزارع درگیر بوته‌میری گسترده شده‌اند.
بر اساس اطلاعات منابع محلی در حال حاضر حدود 70 هکتار از اراضی استان گلستان درگیر پدیده مرگ بوته‌ها یا بیماری «ساق‌سیاه» است. مزارع مختلف از پنج تا 45 درصد درگیر بوته‌میری شده‌اند و کشاورزانی که منبع درآمد خود را از دست داده‌اند و احتمالا امسال به دلیل بروز این مشکل درآمدی ندارند، از مسئولان می‌خواهند تا از آنها حمایت کنند تا این سال زیان‌ده را پشت سر بگذارند.
کشاورزان از عدم پاسخگویی مسئولان گله دارند و می‌گویند راهکارهایی که به آنها ارائه شده است، بسیار محدود بوده است و منجر به بهبود حال بوته‌ها نشده است.
کشاورزان گلستانی اعلام می‌کنند که به آنها توصیه شده ساعت آبیاری مزارع را تغییر دهند و هیچ پاسخ دیگری به آنها در زمینه از بین رفتن بوته‌ها ارائه نشده است.
قارچی خاکزی با سابقه حضور در مزارع
اما ماجرا چیست؟ آیا آن‌طور که کشاورزان گلستانی می‌گویند بذر بی‌کیفیت بلای جان آنها شده و مزارع توتون را با مشکل مواجه کرده است؟ محمدرضا سراج معاون کشاورزی اداره دخانیات گلستان در گفتگو با «توتون صنعت» بیان می‌کند: عامل بیماری «ساق سیاه» یا «بوته میری» توتون در خاک وجود دارد. این بیماری در زمین‌های زراعی برخی روستاهای گرگان مثل جعفرآباد و مراوه تپه وجود دارد. در این زمین‌ها سال‌های سال است که این بیماری مشاهده می‌شود و برای این مزارع، بیماری بوته میری پدیده جدیدی نیست.
او تاکید می‌کند: سال‌های قبل هم این بیماری را در مزارع توتون داشتیم. عاملش نوعی قارچ است که خاکزی است.
به گفته سراج معمولا برای حذف این قارچ، سموم بنومیل و متالاکسیل تجویز می‌شود که به نسبت یک در هزار از این سموم استفاده می‌شود.
او تاکید می‌کند: این بیماری به نحوی است که مبارزه شیمیایی به تنهایی برای آن کفایت نمی‌کند و باید با آن مبارزه تلفیقی کرد. یعنی برای حذف آن هم به مبارزه شیمیایی و هم فیزیکی و مکانیکی نیاز است. بنابراین طی توصیه‌هایی که از طرف دخانیات به توتون‌کاران شده است، رعایت برخی اصول که تکمیل کننده هم هستند، سبب می‌شود که بتوانیم این بیماری را کنترل کنیم.
معاون کشاورزی اداره دخانیات گلستان یادآور می‌شود: غیر از سمپاشی که اولین گامی است که کشاورزان باید بردارند، در مزارع آلوده باید تناوب زراعی را حتما رعایت کنند، زیرا میزبان اصلی این قارچ، گیاه توتون است. بهترین کار آن است که در زمین‌هایی که شدت آلودگی زیاد است، به مدت دو تا سه سال کشت توتون انجام نشود. ضمن آنکه کشاورزان باید تناوب کشت را در زمین‌های درگیر به طور کامل رعایت کنند.
او ادامه می‌دهد: موضوع بعدی این است که باید بوته‌های آلوده از مزارع جمع‌آوری شوند. این بوته‌ها یا باید سوزانده شده و یا دفن بشوند. زیرا عدم دفن یا سوزاندن آنها باعث انتشار بیشتر این بیماری می‌شود.
سراج با اشاره به اینکه باید در مزارع آلوده دوره آبیاری را بیشتر کنیم، یادآور می‌شود:. عمدتا با توجه به نوبت آبیاری، کشاورزان بین 10 تا 15 روز فاصله دوره آبیاری برای مزارع توتون در نظر می‌گیرند. باید در مزارع آلوده یک دور آبیاری را کاهش دهند و 20 تا 25 روز فاصله بین مراحل آبیاری بگذارند.
نبود آمار دقیق از میزان درگیری مزارع
معاون کشاورزی اداره دخانیات گلستان تاکید می‌کند: کشاورزان حتی الامکان زمانی که هوا خیلی گرم است، باید آبیاری را متوقف کنند و انجام این کار به ساعات اولیه یا پایان روز محدود شود. رعایت این نکات به همراه مبارزه شیمیایی می‌تواند منجر به کنترل بیماری شود.
او اضافه می‌کند: جمع‌آوری برگ‌های پایین بوته باعث ایجاد تهویه برای پوشش بالایی گیاه می‌شوند و کمک می‌کند که شدت بیماری کاهش یابد.
سراج درباره درگیری مزارع دیگر استان‌ها به پدیده بوته‌میری اطلاعات کافی در اختیار ندارد. او درباره میزان مرگ و میر بوته‌ها در استان گلستان هم بیان می‌کند: بر اساس بررسی‌هایی که تا 18 مرداد انجام شده است، مزارعی که آلوده هستند معمولا بین پنج تا 45 درصد بوته‌هایشان درگیر شده است.
او اضافه می‌کند: ممکن است شرایط دما و رطوبت امسال یک عامل اصلی برای طغیان بیماری و افزایش شدت بیماری باشد. زیرا اگر 45 روز بعد از نشاءکاری دما و رطوبت افزایش یابد، باعث گسترش بیماری می‌شود. امسال ما دمای بالای 45 درجه را در فصل نشاءکاری داشتیم و رطوبت در این زمان بالای 50 درصد بود. این شرایط عامل اصلی است که می‌توان برای گسترش این بیماری به آن اشاره کرد.
معاون کشاورزی اداره دخانیات گلستان می‌گوید: برگ‌های آسیب دیده و کلا بوته‌هایی که بیماری در آن ایجاد شده است، قابل استفاه نیست مگر اینکه برگ‌ها زودتر برداشت شوند. با بوته‌های مرده کاری نمی‌شود کرد و بقایای این بوته‌ها را باید دفن کرد. ریشه و ساقه از طریق خاک آلوده شده و خشکیده می‌شوند. به این ترتیب بوته به مرور از بین می‌رود.
به گفته او اگر آماربرداری مجدد درباره میزان خسارات انجام شود، ممکن است میزان لطمات افزایش یا کاهش یافته باشد. در صورت اجرای دستورالعمل‌ها، میزان خسارات کاهش می‌یابد.
سراج درباره احتمال بروز خسارت به صنعت دخانیات در اثر کمبود ماده اولیه عنوان می‌کند: ما در منطقه گرگان حدود هزار هکتار اراضی زیر کشت توتون داریم که خارج از پیمان شرکت دخانیات هستند. این صنعت استفاده‌های مختلفی دارد. از توتون در جاهای مختلف از جمله در صنعت سیگارت و تنباکو معسل استفاده می‌شود. فکر نمی‌کنم شرایط ایجاد شده در برخی مزارع مشکلی برای صنعت ایجاد کند.
تلاش برای جبران خسارت کشاورزان
کشاورزانی که هست و نیستشان وابسته به مزارع است، نگران به صفر رسیدن درآمد خود به دلیل شیوع بیماری در مزارع هستند. مهران یونسی مدیر شرکت دخانیات گلستان به صدا و سیما اعلام می‌کند: در حال رایزنی با شرکت مرکزی هستیم تا بخشی از خسارت این کشاورزان را جبران کنیم.
او بر خلاف گفته‌های کارشناس کشاورزی این مرکز که سمومی را برای مبارزه شیمیایی با آفت مزارع توتون گلستان معرفی می‌کند، قارچ ساق سیاه را فاقد روش مبارزه بیولوژیک و شیمیایی معرفی می‌کند.
یونسی می‌گوید: کشاورزان باید اصل تناوب کشت را در اراضی خود رعایت کنند تا سال‌های آینده دچار مشکل نشوند.
او به توتون کاران توصیه می‌کند: در صورتی که در مزارع خود بیماری ساق سیاه مشاهده کردند، بوته‌های مبتلا به این بیماری را از مزارع جدا، سپس دفن کنند و به هیچ وجه زمین را آبیاری نکنند.
به گفته مدیر شرکت دخانیات گلستان، آبیاری سبب می‌شود این عامل بیماری در مزرعه توتون باقی بماند و در درازمدت هم کشاورزان را دچار خسارت می‌کند.
یونسی ادامه می‌دهد: امسال صاحبان یک هزار و ۴۰۰هکتار از مزارع گلستان از تقی آباد گرگان تا دوزین مینودشت برای کشت توتون با اداره دخانیات قرارداد بسته‌اند.
کار کشت توتون از اسفند با خزانه گیری این محصول آغاز می‌شود، فروردین ، نشاء به اراضی منتقل می‌شود و از اواسط مرداد تا مهر هم ، زمان برداشت آن است اما محصول امسال تا قبل از رسیدن به حد اقتصادی و برداشت، دچار بیماری شده و معیشت کشاورزان را با بحران روبرو کرده است.