دکتر حسن رجبی فرد: همراهی روشنفکران، تاجران و روحانیون، بسیج توده ها را به همراه داشت
فتوای میرزای شیرازی سرنوشت جنبش را تعیین کرد
اگرچه تاریخ شناسان جنبش تنباکو را جنبشی ضد استعماری و زمینه ساز انقلاب مشروطه می نامند اما انگیزه های اقتصادی اقشار مختلف جامعه در پیوستن به این جنبش را نباید از نظر دور داشت. یکی از گروه هایی که با انگیزه های صرفا اقتصادی و به دلیل ضرر و زیان ناشی از قرارداد رژی به نهضت تنباکو پیوستند، تجار بودند. از نگاه دکتر حسن رجبی فرد، پژوهشگر تاریخ تعدادی از روشنفکران با حمایت قوی تجار مهم توانستند توان بالای خود را در استفاده از هژمونی علما برای بسیج توده ای در جریان نهضت تنباکو آشکار کنند. مردم نیز بر اساس آگاهی از منافع خود و تشخیص درست درباره خطرات این قرارداد از حکم میرزای شیرازی حمایت کردند. مردم با تکیه بر توان و قدرت روحانیت امکان موفقیت جنبش را بیشتر دیدند و به همین دلیل با حکم میرزای شیرازی همراهی کردند.
آقای دکتر رجبی‌فرد فکر می‌کنید چه عاملی باعث شکل‌گیری نهضت تنباکو در ایران شد؟
در دوره قاجار، ایران صحنة رقابت‌های سیاسی و اقتصادی میان دو دولت روسیه تزاری و بریتانیا بود. هر یک از دو دولت نیرومند می‌کوشیدند با گرفتن امتیازها و انحصارهای گوناگون نفوذ خود را در ایران گسترش دهند.
یکی از این امتیازها امتیاز توتون و تنباکو بود. پس از امضای قرارداد بازرگانان نامه‌ای به امین‌الضرب، تاجرمرتبط با شاه و دولت نوشتند و نتایج مصیبت‌بار این امتیاز را گوشزد کردند. بجز آن، تجار توسط امین‌الدوله، سیاستمدار اصلاح‌طلب و مخالف امین‌السلطان، عرض حالی در اعتراض به رژی تنباکو به ناصرالدین شاه تقدیم کردند.
در اواخر رجب 1308/ اوایل مارس 1891 بازرگانان و دست‌اندرکاران تجارت تنباکو پس از تجمع در مسجد شاه به سوی حرم عبدالعظیم حرکت کردند و در آن‌جا بست نشستند و در نامه‌ای به شاه نوشتند که مطیع کمپانی انگلیسی نخواهند شد. تلاش‌های تالبوت نیز برای قانع کردن تجار که می‌گفت خسارتی به آنان وارد نخواهد آمد، به جایی نرسید.
هم‌زمان با نضج گرفتن مخالفت عمومی با قرارداد تنباکو، روزنامة قانون به مدیریت میرزا ملکم‌خان که در لندن چاپ و مخفیانه در ایران منتشر می‌شد. انتقاد از اوضاع جاری کشور را شدت بخشید و مردم را به شورش تحریک کرد.
انگیزه‌های اقتصادی تجار تنباکو در ایران و فعالیت‌های آنها برای حفظ کسب و کارشان را چقدر در شکل‌گیری نهضت موثر می‌دانید؟
زارعان، تجار و مصرف کنندگان مهمترین زیان را از این امتیاز بردند. امتیاز تالبوت به اقتصاد و زندگی عمومی هر شهر و منطقه‌ای که در آن تنباکو کشت، خرید و فروش و مصرف می‌شد، آسیب می‌رساند. به ناگاه هزاران تاجر و خرده‌فروش تنباکو متوجه شدند که از کسب و کار خود ممنوع و مبدل به فروشندگان و واسطه‌های یک کمپانی انگلیسی شده‌اند که در ازای دریافت حق‌العمل باید برای او کار کنند. سفارت روسیه در ایران با اعطای این امتیاز به یک تبعه دولت انگلیس اعتراض کرد. روسیه که سیاست دورنگهداشتن شهرهای شمالی کشور را از نفوذ اقتصادی انگلستان دنبال می‌کرد، به حضور و فعالیت کمپانی دخانیات اعتراض کرد. کمپانی در هر شهر و روستا حضور داشت و منافع تجار روسی و دولت آن کشور را به خطر می‌انداخت.
در مواجهه با اعطای امتیاز انحصار تنباکو مخالفت‌هایی از همه سو بروز کرد؛ بیش از همه طبقه تاجر که به طور مشخص بر سر کسب و کار آنها معامله شده بود و بدین طریق محدودیت‌های شدیدی بر فعالیت‌های آنها اعمال می‌گردید پا به عرصه نهاد. همین عامل در کنار اوضاع بحرانی کشور باعث شد تجار به صورت فعال وارد این جنبش شوند و به حمایت از آن بپردازند. از سوی دیگر علما نیز نمی‌توانستند در این زمان که تجار به حمایت آنها احتیاج دارند از صحنه کنار بکشند. مجموع این عوامل باعث شد تجار در کنار سایر اقشار به این امتیاز اعتراض کنند.
از نظر شما روحانیون موثر در نهضت چه کسانی بودند و چرا میرزای شیرازی پرچمدار نهضت شد؟
سید علی‌اکبر فال اسیری، مجتهد متنفذ شیراز، بر سر منبر با سخنانی پر شور مردم را برضد رژی برانگیخت که منجر به تبعید وی شد.
فال اسیری در بصره سید جمال‌الدین اسدآبادی را دید. صدور واثقی و اسدآبادی از طریق او نامه‌ای برای میرزای شیرازی مرجع تقلید شیعیان در سامرا فرستاد که در آن از واگذاری امتیازهای گوناگون به خارجیان و فروش کشور به دست ناصرالدین شاه سخن رانده، و میرزا را به قیام بر ضد این وضع دعوت کردند.
در تبریز، حاج میرزا جواد آقا، مجتهد با نفوذ تبریز، بر سر منبر به مخالفت با امتیاز رژی سخن گفت و مسلمانان را از همکاری با کارگزاران شرکت برحذر داشت. قیام اصفهان نیز به رهبری شیخ محمدتقی معروف به آقا نجفی آغاز شد. مشهد نیز به رهبری شیخ محمدتقی بجنوردی و حاج میرزا حبیب مجتهد شهیدی به نهضت ضد رژی پیوست. میرزای شیرازی در آن زمان از بزرگترین مراجع شیعه بود و دوری از خاک ایران باعث شده بود که تا حکومت نتواند وی را محدود کند.
نقش کشمکش سیاسی بین روسیه و انگلیس را در رویدادهای نهضت چقدر موثر می‌دانید؟
در سوم سپتامبر 1890 سفیر روسیه که از اعطای امتیاز تنباکو آگاه شده بود، در دیدار با امین‌السلطان به واگذاری این امتیاز اعتراض کرد و آن‌را مغایر با عهدنامه ترکمن‌چای دانست. روس‌ها آنچه در توان داشتند به کار بستند تا فعالیت شرکت رژی در ایران را محدود کنند؛ مهمترین و مؤثرترین نقشی که آنها بازی کردند، در جنجال آذربایجان و تبریز بود که کار آن به اندازه‌ای بالا گرفت که شاه را در اندیشه بر هم زدن کلی امتیاز انداخت، و اگر نبود فشارها و پشتگرمی‌های صدراعظم، شرکت رژی و سفارت انگلستان که هر سه برای بقای امتیازنامه دست به دست هم داده بودند؛ دور نبود که شاه همان زمان این اندیشه را عملی سازد. با این حال خطاست که شورش تبریز را یکسره حاصل کار روسیه بدانیم. می‌دانیم که بازرگانان در آذربایجان، دستی نیرومند داشتند و البته مخالفان اصلی انحصار نامه دخانیات نیز همین‌ها بودند. اما در پس پرده، هم بازرگانان و هم روس‌ها به کار خود مشغول بودند. با این همه، اگر عوامل روسیه هیچ کاری هم نمی‌کردند، باز کامیابی مخالفان رژی در برچیدن بساط آن، ضربه هولناکی بود بر پیکره سیاست خارجی بریتانیا در ایران؛ و به همین اندازه راه را برای گستردن خیال‌ها و آرزوهای روسیه باز می‌کرد. وانگهی، در اذهان بسیاری، درست یا نادرست، مخالفت با رژی نقشه روس‌ها برای رویارویی با انگلستان تلقی می‌شد. در واقع روس‌ها از قدرت‌گیری و کسب منافع بیشتر توسط انگلیس ناراضی بودند و علما و تجار را به شورش تحریک می‌کردند. اما این جنبش‌ها، رهبران و شرکت کنندگان در آنها صرفا ناشی از اراده قدرت‌های بیگانه نبوده‌اند.
چرا مردم با حکم میرزای شیرازی همراه شدند؟
در اینکه فتوای میرزای شیرازی سرنوشت جنبش را تعیین کرده تاریخ نگاران اجماع دارند. اما با توجه به عدم حضور ایشان و تاثیر گذاری روند نارضایتی مردم و بعضی روحانیون در داخل و خارج بر موضع‌گیری میرزای شیرازی و صدور فتوای تحریم تنباکو و فقدان تشکیلات و ساختار و امکانات ارتباطی وحدت بخش میان مردم و ایشان، شاید نتوان به صراحت از رهبری در این جنبش صحبت کرد، به عبارت دیگر در شهرهای مختلف نارضایتی مردم به شکل‌های مختلف و با پیشگامی افراد مختلف که البته اکثرا از روحانیون شیعه بودند، بروز می‌کرد و از نظر روش و زمان هم ناهمخوانی‌هایی میان آنها وجود داشت. ضمنا از سخنان یک روحانی تبعیدی از شیراز به عراق و همچنین نامه سید جمال الدین اسدآبادی به میرزا درخصوص ضرورت موضع‌گیری در قبال امتیاز نباید غافل بود. علما در راس جنبش اعتراضی‌ای قرار گرفتند که رهبری مردم برای تحریم خرید و فروش توتون و تنباکو را به شکلی موثر بر عهده داشت. تعدادی از روشنفکران با حمایت قوی تجار مهم توانستند توان بالای خود را در استفاده از هژمونی علما برای بسیج توده‌ای آشکار کنند. مردم نیز بر اساس آگاهی از منافع خود از حکم میرزای شیرازی حمایت کردند. آنها به درستی متوجه خطرات این قرارداد شدند و با تکیه بر توان و قدرت روحانیت امکان موفقیت جنبش را بیشتر دیدند و به همین دلیل با حکم میرزای شیرازی همراهی کردند.
کدام شهرها بیشتر در مقابل انگلیسی‌ها مقاومت کردند و چرا؟
در وهله اول شهرهایی که اقتصاد آنها مبتنی برای تجارت تنباکو بود، دربرابر این طرح مقاومت کردند. فکر تحریم تنباکو نخستین‌بار در اصفهان از سوی آقا نجفی مطرح شد. در همان‌جا نیز پیش از تحریم سراسری به اجرا درآمد. با سرآمدن مهلت 6 ماهه‌ای که ادارة رژی مقرر کرده بود، اصفهان بار دیگر دستخوش آشوب عمومی و اعتراض بازرگانان شد. پس از آن‌که شکایات و اعتراضات تجار و مردم به جایی نرسید، آقا نجفی و برادرش شیخ محمدعلی و ملا باقر فشارکی در سخنرانی‌ها و مجالس درس خود، خرید و فروش تنباکو و استعمال دخانیات را حرام
اعلام کردند. مردم مشهد در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و خواهان لغو قرارداد شدند. روز بعد بازار و مغازه‌ها تعطیل و معابر پر از مردم تهدیدگر شد. هرچند صاحب‌دیوان، والی خراسان، کوشید با وعده و وعید مردم را ساکت کند، ممکن نشد؛ و تنها پس از آن‌که مردم را به استفاده از قوة قهریه تهدید کرد، شهر مشهد پس از 5 روز آرام گرفت. در همین اوان، امین‌السلطان، مدافع جدی قرارداد، پیشنهاد لغو رژی در برابر پرداخت غرامت را با کاردار انگلستان در میان گذاشت، اما کاردار به این پیشنهاد روی خوش نشان نداد.
نهضت ضد رژی کم‌کم به شهرهای دیگر مثل قزوین، کاشان و یزد نیز گسترش یافت و در این شهرها هم شورش‌ها و تظاهراتی در مخالفت با رژی برپا کردند.