صنعت دخانیات در تلاش برای کاهش مضرات سیگار

 صنعت دخانیات هم از آن دسته صنایعی است که با تحقیق و توسعه پیوند عمیق دارد. فعالان این صنعت با هدف ایجاد تنوع در بازار، هر چند گاه محصولی جدید را روانه بازار می‌کنند. محصولات جدید، حاصل مطالعاتی است که در بخش‌های تحقیقاتی این صنعت کلید می‌خورد.در ایران هم تحقیق و پژوهش در صنعت دخانیات از تولید بذر تا کاشت، داشت، برداشت، عمل آوری وتا تولید صنعتی سابقه ای دیرینه به قدمت یک قرن دارد و ایران جزو کشورهای پیشرو در این زمینه در آسیا و خاورمیانه بشمار می‌آید .

رمضانعلی مهتابی دانش آموخته رشته تحصیلی گیاه پزشکی با تخصص باکتری شناسی از آن دست پژوهشگرانی است که در صنعت دخانیات ایران، تغییراتی را ایجاد کرده است. او بر این باور است که در آینده، سیگار بدون دود تولید خواهد شد زیرا دنیا در حال حرکت به سمت تولید محصولاتی است که مضرات دود ورودی به بدن مصرف‌کننده را کاهش دهد. صنعت دخانیات برای کاهش این مضرات از فلیترهای قوی در سیگار استفاده می‌کند و تحقیقات، متمرکز بر بهبود کیفیت فیلترهاست. ضمن آنکه بقایای سموم در مزارع را هم کنترل می‌کنند. به اعتقاد مهتابی، باید واقعیت مصرف سیگار در کشور را پذیرفت. او در حین مصاحبه بارها تاکید می‌کند که قصد دفاع از مصرف دخانیات را ندارد و خودش هم دستی در تولید کرم با پایه نیکوتین در راستای ترک سیگار داشته است، اما باید این واقعیت هم پذیرفته شود که مصرف سیگار به صفر نخواهد رسید. بنابراین باید تدابیری اندیشیده شود که به سمت تولید محصولی با مضرات کمتر حرکت کنیم. مشروح گفت‌وگوی توتون صنعت با رمضانعلی مهتابی معاون سابق تحقیق و توسعه شرکت دخانیات ایران درباره پژوهش در این صنعت و آینده آن در ادامه می‌آید:

لطفا مختصری درباره سوابق خود ارائه دهید.
رمضانعلی مهتابی دانش آموخته رشته تحصیلی گیاهپزشکی با تخصص باکتری شناسی هستم. 6 سال رئیس بخش گیاهپزشکی مرکز تحقیقات تیرتاش و چهار سال مدیر کل مرکز تحقیقات تیرتاش بوده‌ام. از سال 84 در تهران مدیر کل پژوهش شرکت دخانیات بودم. سال 89 تا زمان بازنشستگی به مدت حدود دو سال و نیم سرپرست معاونت تحقیق و توسعه شرکت دخانیات ایران شدم. در سال 85 پژوهشگر برتر کشور و در سال 91، به‌عنوان مدیر برتر پژوهش وزارت صمت معرفی شدم. دو مدال طلای جهانی در سال 2009 از فدراسیون مخترعین جهان در بوداپست گرفتم. 9 مقاله بین‌المللی، 32 مقاله داخلی و 25 طرح تحقیقاتی پایان یافته در داخل کشور دارم. مولف چند کتاب از جمله مهمترین گیاهان دارویی سلسله جبال البرز، چاپ سال 86 و مهمترین بیماری‌های توتون و ... هستم. دو سال رئیس دانشگاه جامع علمی و کاربردی دخان متعلق به شرکت دخانیات بودم و 10 سال هم در دانشگاه، گیاهشناسی و گیاهان دارویی تدریس کرده‌ام. 
نقش و اهمیت صنعت دخانیات چیست؟
باید بپذیریم با وجود اینکه دخانیات برای سلامتی ضرر دارد و اصلا خوب نیست، مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته چیزهای دیگری هم هستند که برای سلامت خوب نیستند اما مورد استفاده قرار می‌گیرند. مثال‌های زیادی در این رابطه داریم. مصرف دخانیات را باید به‌عنوان یک واقعیت بپذیریم. این صنعت وجود دارد و چه بخواهیم و چه نخواهیم دخانیات مصرف‌کننده دارد. ممکن است بتوانیم مصرف دخانیات را کنترل کنیم اما اینکه مصرف آن صفر شود، عملا دور از واقعیت است و این اتفاق نخواهد افتاد. این صنعت در جهان سالانه گردش مالی بیش از 600 میلیارد دلار دارد. در واقع صنعتی است که مصرف‌کننده و مخاطب هم زیاد دارد. به همین دلیل باید روی دو موضوع تمرکز کنیم. سعی کنیم کارهای فرهنگی انجام دهیم که مصرف آن را کنترل کنیم و دوم اینکه مضرات سیگار را با تکنولوژی که به‌کار می‌بریم، کاهش دهیم. این دو کار را هم‌زمان می‌توان انجام داد. 
چگونه می‌توان مضرات سیگار را کاهش داد؟
من خودم سا‌ل‌های سالبه همراه همکاران خوبم در حوزه جاذب‌ها کار کردم. سال‌های زیادی روی فیلتر کار کردم. این موضوع اختراع چرخ نبوده است و در جهان روی آن مطالعات زیادی انجام شده است. ما هم در همان مسیر با روش‌های دیگر رفته‌ایم. ما با همکاری دانشگاه شهید بهشتی طرحی اجرا کردیم و من هم ناظر این پروژه بودم. حاصل این مطالعه در سال 2012 در آمریکا ثبت اختراع شد. موضوعش نانو کپ‌ها بود که پروتئینی هستند و از هموگلوبین می‌گیرند. هموگلوبین‌ها جاذب‌های خوبی هستند و می‌توانند خیلی از ترکیبات مضر سیگار را جذب کنند. این ثبت اختراع با همکاری شرکت دخانیات ایرانانجام شده است و من ناظر این پروژه بودم.
در ارتباط با کاهش مضرات اقدام دیگری هم می‌توان انجام داد؟
یک بخش از مضرات سیگار مربوط به حوزه مصرف است که درباره آن توضیح دادم و بخشی دیگر مربوط به کشاورزی می‌شود. بیشترین تولید توتون در جهان مربوط به کشور چین است. این کشور بالغ بر دو میلیون و 200 هزار تن توتون تولید می‌کند. بعد از آن کشور برزیل است که 800 هزار تن توتون تولید می‌کند. بزرگترین صادرکننده توتون جهان هم برزیل است که 600 هزار تن محصول تولید شده خود را صادر می‌کند. چین خیلی صادرات ندارد ولی برزیل در راس صادرکنندگان توتون قرار دارد. بعد از آن کشورهای آفریقایی مثل زیمباوه میزان تولیداتشان بالا است. البته مقدار تولید این کشور از سال 2001 و 2002 افول داشت. زیمباوه در سال 1998 و 1999، 300 هزار تن محصول تولید می‌کرد اما بنا به دلایلی بعد از آنکه موگابه روی کار آمد، از سال 2002 شاهد افول در تولید توتون این منطقه بودیم. اما در حال حاضر 80 هزار تن توتون تولید می‌کند. ایران هم متاسفانه زیر 10 هزار تن تولید می‌کند و میزان تولیدش حدود 6 تا هفت هزار تن است. خود آمریکا هم بالغ بر 300 هزار تن محصول تولید می‌کند. تیپ‌های مختلف مثل بارلی و ویرجینیادر جهان و ایران تولید می‌شود که این ارقام به رقم‌هایهوا حشک و گرمخانه‌ای معروف است. تولید یک بخشی از توتون‌ها مربوط به خاورمیانه است که به آن توتون تیپ شرقیمی‌گوییم البته به نام توتون آفتاب خشک هم شناخته می‌شوند. رقمی که در کشور ما تولید می‌شود، باسما 2-178 است که آفتاب خشک است. ولی ترکیه در این موضوع جلودار و پیشرو است. این تیپ توتون خیلی معروف است و بعد از آن عراق و لبنان از نظر تولید قرار می‌گیرند. ما سیگاری به نام abc یا امریکن بلند داریم کهبعنوان خرمن آمریکایی شناخته می‌شود و در ترکیبش نیز چند نوع توتون با ترکیبات افزودنی دارد. توتون تیپ شرقی هواخشک از نوع بارلی، توتون گرمخانه‌ای مثل ویرجینیا، توتون آفتاب خشک یا شرقی، هموژنیزه یا ریکان در ترکیب خرمن این سیگار دیده می‌شود لذا تمرکز بر روی تولید توتون‌های تیپ شرقی در ایران بعنوان یک فرصت جهت صادرات تلقی می‌شود. یکی از مشکلات اساسی در دنیا که در داخل ایران هم مشهود است، استفاده از ترکیبات ازته در محصولات کشاورزیاز جمله برای تولید توتون است. یعنی کود ازته به شکل سولفات آمونیوم و یا نیترات آمونیوم علاوه بر اینکه می‌تواند وارد سفره آب زیرزمینی شود، قادر است در محصول کشاورزی هم تجمع کند. نیترات می‌تواند در بدن، تحت استرس تبدیل به نیتریت شود که یک ترکیب بسیار خطرناک است. این ترکیب در واقع به شدت می‌تواند سرطان‌زا باشد. از این موارد مثال‌های زیادی وجود دارد. مضرات مصرف محصولات کشاورزی آلوده به کودهای ازته از سیگار خیلی بیشتر است. البته این حرف‌ها را در دفاع از مصرف و تولید سیگار نمی‌زنم بلکه باید واقعیت را بپذیریم و تلاش کنیم مضرات سیگار را با کنترل بخش کشاورزی و افزودنی‌های مجاز کاهش دهیم.
می‌خواستم درباره نقش و اهمیت تحقیق و پژوهش در صنعت دخانیات بدانم. آیا ما در این حوزه پژوهش انجام می‌دهیم؟
شرکت دخانیات ایران یک مرکز تحقیقاتی به نام مرکز تحقیقات توتون تیرتاش دارد. قبلا نامش انستیتو تحقیقات تیرتاش بود. غیر از این مرکز، دو مرکز تحقیقات دیگر هم داریم. یکی در رشت و دیگری در ارومیه قرار دارد. مادر این مراکز، مجموعه تیرتاش با قدمت فعالیت از سال 1316 است. در این سال، یک گروه پنج تا شش نفرهاز کشور یونان، مرکز تحقیقات تیرتاش را تاسیس کردند. این در حالی است که مرکز تحقیقات آفات و بیماری‌های کشاورزی کشور در سال 1318 در تهران افتتاح شد. در واقع شرکت دخانیات در حوزه تحقیقات کشاورزی پیشرو است و خیلی کار انجام می‌دهد. ما یک ارگانی در دنیا به نام کورستا داریم که سازمان جهانی تحقیقات دخانیات است. ایران عضو این سازمان است. کورستا سالانه یا هر دو سال یکبار، کنگره علمی برگزار می‌کند. من خودم سه بار در این کنگره علمی شرکت کردم. ایران در حوزه تحقیقات توتون پیشرو است. مرکز تحقیقات تیرتاش بزرگترین مرکز تحقیقات توتون خاورمیانه است. اقدامات علمی بزرگی در حوزه آفات و بیماری‌ها، ژنتیک و... انجام داده است. بخش‌های مختلفی در مرکز تحقیقات تیرتاش داریم. این مرکز دستگاه‌های آزمایشگاهی پیشرفته‌ای دارد. طرح‌های تحقیقاتی دوستان ما وقتی به پایان می‌رسد، در قالب مقاله در کنگره کورستا ارائه می‌شود. وقتی مقالات ایران در این کنگره پذیرفته می‌شود یعنی بار علمی کافی را دارد که دوستان برای ارائه طرح‌های تحقیقاتی به کنگره کورستا می‌روند.
یکی از موضوعاتی که مراکز تحقیقاتی ما و دنیا روی آن کار می‌کنند، این است که اولا این واقعیت را بپذیریم که مصرف سیگار در دنیا وجود دارد و کاری که می‌توانیم بکنیم این است که مضراتش را به شدت کاهش دهیم. کاهش مضرات، بخشی به حوزه کشاورزی باز می‌گردد. در حوزه کنترل بیولوژیک و کاهش مصرف سموم کشاورزی در کشور پیشرو هستیم. این ادعا با بررسی طرح‌های تحقیقاتی که اجرا شده و به پایان رسیده است، قابل اثبات است. نتایج این طرح‌ها در کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد. این طرح‌ها کمک می‌کند از سموم کشاورزی کمتر بهره ببریم. بقایای سموم کشاورزی یکی از موضوعات است که می‌تواند برای سلامت مصرف‌کننده به شدت مضر و خطرآفرین باشد. در صیفی‌جات مثل خیار، گوجه، توت فرنگیو... بقایای سموم کشاورزی خیلی زیاد داریم و اینها می‌تواند برای مصرف‌کننده و سلامتی‌اش به شدت مضر باشد. 
بخش تحقیقات شرکت دخانیات در کاهش مصرف سموم پیشرو هستند و خوب کار می‌کنند. در بخش کشاورزی مطالعات حوزه بیماری‌ها و آفات توتون و تنباکو می‌تواند با صیفی‌جات مشترک باشد لذا نتایج طرح‌های تحقیقاتی ما قابل تعمیم برای این محصولات است. مثلا برای کنترل شته چند روش کنترل بیولوژیک داریم که برای سایر محصولات کشاورزی که شته آفت مشترک آنها است، قابل استفاده خواهد بود. من خودم سال‌های سال روی انگل جالیز کار می‌کردم. این یک گیاهی است که صد درصد انگل است و به ریشه میزبان می‌چسبد. این گیاه می‌تواند بادمجان، گوجه، خیار یا توتون باشد و شیوه مبارزه خیلی تفاوتی نمی‌کند. این انگل می‌تواند گیاه را به شدت تحت تاثیر قرار دهد و علمکرد در هکتار را پایین بیاورد و یا به طور کامل تولید را از بین ببرد. خیلی از بیماری‌های ویروسی در توتون نیز با دیگر محصولات گیاهی در کشور یا در دنیا مشترک است. لذا عملا نتایج طرح‌های تحقیقاتی در توتون قابل استفاده برای خیلی از محصولات زراعی دیگر است. در دنیا هم به همین شکل است. کار تحقیقاتی که انجام می‌دهند، در بخش زراعت استفاده می‌شود. 
در ایران هم روی موضوع نیکوتین کار می‌کنیم. یکی از طرح‌های من کرم ترک سیگار با پایه نیکوتین بود. زمانی که در شرکت دخانیات کار می‌کردم، مطالعه روی این موضوع را شروع کردیم. این طرح از سوی فدراسیون مخترعین جهان در بوداپست پذیرفته شد. ما اعتقاد داریم نیکوتین به تنهایی کاربردهای مفیدی هم دارد، ولی در دود سیگار ترکیباتی که در حین مصرف ایجاد می‌شود، می‌تواند برای مصرف‌کننده خطرآفرین باشد. مشتقات نیکوتین به عنوان قرصاسید نیکوتینیک مصرف می‌شود. 
سازمان‌ بهداشتی جهانی و دارو و غذای آمریکا هم این قرص را تایید کرده است. این محصول در آمریکا هم تولید می‌شود و استحصال آن از نیکوتین توتون است. از این قرص برای درمان آلزایمر و پارکینسون استفاده می‌شود. 
آینده صنعت دخانیات و تحقیقات آن را چگونه پیش‌بینی می‌کنید؟
آینده این صنعت مشخص است. استراتژی که در دنیا وجود دارد این است که مضرات سیگار را کاهش دهیم. در سیگار دونوع دود وجود دارد. یک دود اصلی داریم که وارد ریه می‌شود. ما با آن دود کار داریم با دودی که از نوک سیگار آزاد می‌شود، خیلی کار نداریم. آنچه که وارد ریه می‌شود، خیلی مهم است و باید مضرات آن را کم کنیم. یک بخشی از مضرات این دود مربوط به بقایای سموم گیاهی و نیترات‌ها است که در حوزه کشاورزی پیگیری می‌کنیم. یک بخش هم مربوط به حوزه شیمی و مواد افزودنی است. بخشی هم مربوط به فیلتراسیون است. غالبا برای کاهش مضرات روی توتون‌های منبسط شده کار می‌کنند. یک گرم توتون معمولی با ساختار بافت پارانشیم خود، پنج سانیتمتر مکعب فضا را اشغال می‌کند ولی یک گرم توتون‌های منبسط شده، بالای 13 سانیتمتر مکعب را اشغال می‌کنند و لذا به این ترتیب می‌توان میزان مصرف توتون را داخل هر سیگار کاهش داد و به تبع آنمیزان دود اصلی هم کاهش می‌یابد. یکی از کارهایی که در دنیا انجام می‌دهند و ما هم در این مسیر هستیم، کاهش دود است. البته ما در این زمینه پیشرو نیستیم، ولی از یافته‌ها استفاده می‌کنیم. بخشی از سیگارهای تولید داخل کشور، توتون منبسط شده دارد و در حال استفاده از این نوع توتون هستند. بخش دوم کاهش اثرات مخرب دود اصلی به ساختار فیلتر باز می‌گردد. این مسئله خیلی برای ما مهم است. عموما در فیلتر سیگار از جاذب‌ها استفاده می‌شود. در حال حاضر خیلی از فیلترهای سیگار حاوی زغال فعال هستند. لکه‌های سیاهی که داخل فیلتر می‌بینید، زغال فعال هستند که جاذب خیلی خوبی برای ترکیبات مضر به حساب می‌آیند. زغال‌های فعال در هر جایی که موضوع فیلتراسیون مطرح باشد، به کار می‌رود. مثلا فیلتر کابین خودرو از این نوع است. تولیدکنندگان فیلتر سیگار به سمتی رفته‌اند که از زغال فعال استفاده کنند. مراکز صنعتی که آلایندگی بالا دارند، حتما باید از فیلترهای زغال فعال استفاده کنند.
نکته تکمیلی دارید؟
ایران در سال 2003 عضو fctc یا چارچوب منع مصرف دخانیات شد. این کمیته زیر مجموعه سازمان بهداشت جهانی است. خیلی از کشورها عضو این مجموعه شدند. تصاویر بهداشتی روی پاکت‌های سیگار که 50 درصد روی سیگار را پوشانده است، حاصل عضویت ما در این کمیته است. 
برخی از کشورها این قوانین را به‌طور کامل پذیرفتند و برخی کشورها بخشی از آن را پذیرفتند. خیلی از کشورهای اروپایی نظیر آلمان، قوانین درج تصاویر را اجرا نمی‌کنند زیرا این مسایل اختیاری است.کشورها می‌توانند عضو fctc شوند اما همه قوانین را اجرا نکنند. کشورها بسته به شرایط اقتصادی، اجتماعیو جغرافیایی خود بخشی از قوانین را اجرا می‌کنند و حتی خیلی از کشورها نپذیرفتند عضو این کمیته شوند.