خداحافظی با «ترابوزان» به دلیل تغییر ذائقه

مرکز تحقیقات و آموزش تیرتاش در سال 1317 توسط آتاناس زافیروپولوس تأسیس گردید. در سال 1315 دکتر فرید لیپ که آلمانی الاصل و در آن زمان مدیرعامل شرکت دخانیات بود جهت جلوگیری از خروج ارز و برای واردات توتون و تنباکو به یونان سفر کرد و با تبادل نظرات کارشناسی و عقد قرارداد، آتاناس زافیروپولوس را به عنوان کارشناس توتون و رییس مزرعه آزمایشی توتون تیرتاش به ایران دعوت نمود. این مرکز بعدها به نام مرکز پژوهشی توتون تیرتاش، انستیتو تحقیقات و توتون ایران- تیرتاش و مرکز تحقیقات  آموزش تیرتاش تغییر نام یافت. در سال 1350 شرکت دخانیات ایران قریب به 40 هکتار از اراضی مجاور با این مرکز را از خرده مالکین خریداری کرد و در سال 1352 طرح احداث ساختمان‌های اداری و تحقیقاتی بزرگ، آزمایشگاه‌ها، منازل سازمانی را برای رفاه بیشتر محققین و کارشناسان تصویب و این ساختمان‌ها در اوایل سال  1354 آماده بهره برداری گردید. این مرکز تخصصی تحقیقات توتون در آسیا و خاورمیانه بی‌نظیر است و هم ردیف با انستیتوهای اسکافاتی ایتالیا، بررژاک فرانسه، پلودیف بلغارستان می‌باشد.

این مرکز وابسته به شرکت دخانیات ایران، یکی از موسسات بزرگ پژوهشی و آموزشی مهم و معتبر در سطح ملی و بین المللی در زمینه کشت و عمل آوری توتون است. از اهداف عالیه‌ی این مرکز تحقیقات کاربردی در زمینه افزایش عملکرد و کیفیت توتون، افزایش درآمد کشتکاران و کاهش هزینه‌های کشت، آموزش‌های ترویجی به کشاورزان و آموزش‌های حین خدمت کادر متخصص می‌باشد. محققین این مرکز، تحقیقات دامنه داری را در زمینه زراعت، خاکشناسی آبیاری، بیوتکنولوژی، بهنژادی، آفات و بیماری‌های گیاهی، تکنولوژی عمل‌آوری و شیمی توتون انجام می‌دهند که نتایج آن همه ساله در یک کارنامه پژوهشی درج می‌شود. شایان ذکر است نتایج کاربردی این تحقیقات با همکاری کادر مهندسی ترویجی دخانیات در مناطق مختلف کشور و در سطح روستاها پیاده شده و موجب ازدیاد محصول در هر هکتار و بهبود کیفیت توتون ایران می‌شود که نتیجه آن افزایش درآمد خالص توتون کاران و همچنین افزایش درآمد شرکت می‌باشد.

بر اساس گفته کشاورزان در قدیم ارقامی از توتون در کشور کشت می‌شده که امروز با آن خداحافظی کرده‌ایم. این یعنی تغییر و تحولاتی در عرصه صنعت دخانیات رخ داده و به دلایلی، ارقام معرفی شده برای کشت و کار به کشاورزان در طول زمان دستخوش تغییر شده است. برای اینکه بدانیم چگونه و به چه دلیل این تغییرات رخ داده، با یعبدالغفور قلی‌زاده معاون تحقیقات مرکز تحقیقات تیرتاش گفت‌وگو کردیم. به گفته او رقمی مثل ترابوزان که متعلق به ترکیه و از تیپ‌های نیمه شرقی بود، در گذشته در ایران کشت می‌شد اما اکنون به دلیل تغییر ذائقه و نوع محصول تولیدی در شرکت دخانیات، دیگر کشت نمی‌شود. او شیوع بیماری ساق سیاه در سال گذشته را هم ناشی از اشکال در بذرهای تحویل شده ندانسته و با تشریح روند معرفی بذر به کشاورزان، بروز هرگونه خطا در معرفی بذر مناسب به زارعان را رد می‌کند. به گفته قلی‌زاده، در ایران بر اساس اسناد تحقیقاتی موجود، سابقه بیماری ساق سیاه از سال 93 وجود داشته و عامل اقلیمی، مهمترین دلیل بروز این بیماری است. او در تایید صحبت‌های خودش می‎‌گوید: بذری که سال گذشته در اختیار کشاورزان قرار گرفته، امسال و سال 99 هم بین آنها توزیع شده است. معاون تحقیقات این مرکز، تولید بذر پوشش‌دار را اقدامی در راستای کاهش مصرف بذر معرفی کرده و تولید «تیرتاش پیت» ارزان برای خزانه‌های شناور را گامی در راستای تعدیل هزینه‌های تولید می‌داند. مشروح ‌گفت‌‌وگو با عبدالغفور قلی‌زاده معاون تحقیقات مرکز تحقیقات تیرتاش در ادامه می‌آید:

 در این مرکز از بدو فعالیت که 80 سال است، تا به حال چند رقم توتون به صنعت دخانیات معرفی شده است؟

برخی ارقام قبلا معرفی شده بود که شاید در حال حاضر اصلا کشت نشود. اما ارقامی که در حال حاضر هنوز هم کشت می‌شوند، در توتون‌های تیپ غربی گرمخانه‌ای رقم k326 را داریم که یک رقم معرفی شده به صورت نر بارور است. یک رقم tc100 نر عقیم در این تیپ داریم. که برای مناطق معرفی کرده و در حال حاضر کشت می‌شود. برای ارقام تیپ هواخشک یا تیپ بارلی رقم hbt8 یا همان رقم «هیبرید بارلی تیرتاش هشت» را معرفی کردیم و در مناطق بارلی کاری که عمده‌اش در کردستان است، در حال کشت است. برای ارقام تیپ شرقی هم قبلا رقم ارومیه 205 را معرفی کرده بودیم که در حال حاضر کشت می‌شود. ولی خوب سطح زیر کشت آن پایین آمده است و رقمی که جدیدا در حال معرفی بین کشاورزان است، رقمی است که تحملش نسبت به آفات و بیماری‌ها بیشتر است، خصوصیات کیفی بالایی دارد و رقم آرتا 6 نامگذاری کردیم. رقم دیگری که در منطقه چندین سال است که کشت می‌شود، باسما 2-178 هست که می‌خواهیم رقم ارومیه 205 و آرتا 6 را جایگزین آن کنیم تا بتوانیم مشکلاتی که رقم باسما 178 دارد با این دو رقم
حل کنیم.

 ارقام زیر کشت بر اساس نوع خاک یا شرایط اقلیمی تغییر می‌کند؟ چگونه ارقام به مناطق معرفی می‌شود؟

هر رقم توتونی که معرفی می‌شود، مثل تمام محصولات دیگر بعد از چند مدت نسبت به آفات و بیماری‌ها ضعیف می‌شود و مقاومت خود را از دست می‌دهد. یا مثلا کیفیتی که از آن انتظار داریم را از دست می‌دهد. در نتیجه ما برای آن رقم یک رقم جدیدی معرفی می‌کنیم و آن را جایگزین می‌کنیم تا ضعف‌هایی که داشته است را برطرف کند. عمده تیپ شرقی ما در استان گلستان، شهرستان مینودشت و دوزین تولید می‌شود. در استان گلستان بارلی و ویرجینیا داریم که بارلی خیلی کم است و در سطحی حدود 100 هکتار کشت می‌شود. عمده توتونکاری ما در رقمهای گرمخانه‌ای در استان گلستان است. وقتی آمار می‌دهند، می‌گویند که 60 درصد توتون ایران در استان گلستان کشت می‌شود. در استان مازندران در قدیم هم بارلی، هم ویرجینیا و باسما کشت می‌شد که باسما منظور همان تیپ شرقی است. ولی در حال حاضر میزان باسما در حد خیلی کم است و به چند هکتار رسیده است اما بارلی و ویرجینیا در مازندران به صورت دیم کشت می‌شود. در گیلان هم ویرجینیا کشت می‌شود. در کردستان بارلی کشت می‌شود و در آذربایجان غربی هم قبلا خیلی باسما کشت می‌شد و اکنون کشت این رقم به همراه بارلی خیلی کم شده است. ما به پنج استان شمالی بذور مورد نیاز را به صورت نر عقیم و نر بارور از طرف تیرتاش ارسال می‌کنیم.

 تیرتاش سالانه چه میزان بذر تولید می‌کند؟

ما در سال 1401 که در آن قرار داریم، برای سه هزار و 500 هکتار بذر فرستادیم. بذرهای ما شامل یکسری بذرها هست که بدون پوشش یا پلیت است. از این بذرها برای گرفتن خزانه‌های سنتی استفاده می‌شود و یکسری بذرها هم به صورت پوشش‌دار عرضه می‌شود. این بذرها برای خزانه‌های شناور مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 در تیرتاش اگر افرادی که با دخانیات قرارداد ندارند، درخواست بذر بدهند آیا به آنها بذر تحویل می‌شود؟

در این مرکز ما متولی نیستیم. مجوز فروش مستقیم بذر را نداریم. بذرها را برای مجتمع‌های تولیدی شرکت دخانیات ایران در استان‌های گلستان، مازندران، گیلان و کردستان می‌فرستیم. آنها خودشان برای بذرها تعرفه دارند. کشاورزانی که با آنها قرار داد دارند، بذر را به یک قیمت خریداری می‌کنند و برای کشاورزانی که بدون قرارداد هستند، یک قیمت جداگانه‌ای در نظر می‌گیرند.

 مردم می‌گویند دهه 30 و 40 در ایران توتون‌هایی کشت می‌شد که سنتی ایران بوده و اکنون دیگر این ارقام کشت نمی‌شود. اساسا توتون بومی ایران داریم؟

ما در ایران توتون بومی نداریم زیرا از کشورهای دیگر مثل آمریکا و اروپا این گیاه به ایران آمده است.

چه شد که توتون‌های دهه 30 و 40 کنار گذاشته شد و سراغ ارقام جدید رفتیم؟

بیشتر به خاطر عملکرد و کیفیت، سراغ ارقام جدید رفتیم. زیرا سیگارهایی که جدیدا تولید می‌شوند، سیگارهایی هستند که خرمنشان تیپ توتون‌های جدید را می‌طلبد و توتون‌های قبلی برای این خرمن مناسب نیست.

 مشخصات توتون‌های قبلی چه گونه بوده است که دیگر پذیرفته شده نیستند؟

ذائقه‌ها فرق کرده است. سیگاری که در حال حاضر تولید می‌شود، سیگارهای لایت و سبک با یکسری مشخصات هستند و سیگارهایی که در قدیم تولید می‌شدند، یکسری مشخصات دیگر داشتند. در نتیجه توتون‌هایی که اکنون از دل آنها سیگار تولید می‌شود، به این شکل در حال تولید است. قبلا توتون‌هایی که کشت می‌شد، جزء ارقام نیمه شرقی هم بودند. اکنون ما ارقام شرقی و غربی را داریم. توتون نیمه شرقی کلا از رده خارج شده است مثل توتون ترابوزان که متعلق به ترکیه بود و جدیدا کشت نمی‌شود زیرا در خرمن مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.

 با توجه به روند تغییر اقلیم و نبود خاک غنی در ایران، چه برنامه‌هایی برای سازگاری با شرایط دارید؟

برای سازگاری رقم‌های جدیدی تولید کردیم. رقم‌هایی که هم در مقابل آفات و بیماری‌های مقاوم باشند و هم در شرایط اقلیمی حاضر سازگار باشند. نیاز آبی کمتری داشته باشند و به تغییر اقلیم و آفتاب‌های شدیدی که وجود دارد، مقاوم باشند. معرفی یک رقم به منطقه، به این شکل است که در ابتدا در مرکز تحقیقات از نظر عملکردی و خصوصیات کیفی و غیره، ارقام موجود مورد مقایسه قرار می‌گیرند. هر رقمی که در مرکز تحقیقات تیرتاش رقم برتر بود، به منطقه منتقل می‌شود. نام چنین طرحی «طرح سازگاری پایداری» است. می‌خواهیم ببینیم رقمی که در تیرتاش با این اقلیم، خاک، آفات و بیماری‌های منطقه رقم برتر بود، آیا در منطقه دیگر هم همان سازگاری را دارد و این سازگاری به صورت پایدار هست یا خیر. در دو سال متوالی این مسئله را بررسی می‌کنیم. بعد این رقم در منطقه اگر از نظر سازگاری و پایداری برتر بود، آن را به کشاورزان معرفی می‌کنیم. مدل معرفی کردن ما هم این‌گونه نیست که یکباره 500 هکتار را زیر کشت بذر جدید ببرند. معمولا ترویج ارقام به صورت پله‌ای و آهسته انجام می‌شود. از یک هکتار و دو هکتار زیر کشت به تدریج به سطوح بالاتر می‌رسیم.

 معرفی رقم چند سال طول می‌کشد؟

اگر خود محقق بخواهد از صفر شروع کند، بین پنج تا هفت سال طول می‌کشد.

 اگر از صفر شروع نشود، چقدر طول می‌کشد؟

برخی موارد ممکن است چند رقم از خارج از کشور بیاید و تصمیم گرفته می‌شود که به کشاورزان معرفی شود. تولید این رقم را محقق از ابتدا انجام نداده است. یک تا دو سال در مرکز مقایسه انجام می‌دهد، بعد یک تا دو سال هم در منطقه این کار را انجام می‌دهد و در نهایت به کشاورزان معرفی می‌شود. این روند طولانی نیست. اگر منشا خارجی باشد و فقط شرط معرفی باشد؛ خیلی روند طولانی نیست اما برای ارقام hbt8  یا رقم tc100  یا آرتا 6 هفت سال زمان صرف شد تا به کشاورزان معرفی شوند.

 با بقیه مراکز تحقیقاتی دنیا تبادل بذر دارید؟

یک سازمان تحقیقاتی به نام کرستا در دنیا وجود دارد که کارهای توتون را انجام می‌دهد. مقرش در فرانسه است. ما طرح‌های مشترک با این سازمان داریم. امسال دو طرح مشترک با این سازمان داریم و همکاری‌هایی به این شکل انجام می‌دهیم.

 سال گذشته مشکلی در زمینه ساق‌سیاه داشتیم. کشاورزان معتقد بودند که بذر اشتباهی به آنها معرفی شده است. آیا واقعا این مسئله مربوط به بذر بود؟

اصلا امکان ندارد که ما بذر اشتباهی بدهیم. بذر از تیرتاش که منتقل می‌شود، چندین فیلتر را رد می‌کند. بذرهایی که سال قبل دادیم، مشابه همان بذری است که سال قبل‌تر از آن داده بودیم و امسال هم همین بذرها توزیع شده است. ما بخواهیم هر سال یک بذری معرفی کنیم، امکانش وجود ندارد و همان‌طور که گفتم، معرفی بذر هفت سال طول می‌کشد. برای همین بذرهایی که ما به استان گلستان در سال گذشته دادیم شامل،k326،tc100 و nc100 بود. همین بذرها را سال 99 هم داده بودیم. در سال 1400 هم دادیم و امسال nc100 چون وارداتی بود،  توزیع نشد. ما عامل ساق سیاه را بذر نمی‌دانیم. بیماری ساق سیاه یک بیماری بذر زاد نیست و منشا آن نمی‌تواند بذر باشد. اگر از یک بوته آلوده به بیماری ساق سیاه بذر بگیریم، سال بعد این بذر را در زمین کشت کنیم، منتقل نمی‌شود زیرا منشا بیماری ساق سیاه بذر نیست و منشا آن خاک است. یعنی در واقع قارچ ساق سیاه در خاک زندگی می‌کند. وقتی از نظر اقلیم و خاک، شرایط برای توسعه و پیشرفتش مهیا شود، خودش را نشان می‌دهد. سال قبل شرایط اقلیمی ما برای وفور و توسعه این بیماری مهیا بود و بنابراین خودش را نشان داد. در صورتی که ما مقالات خوب و طرح‌های تحقیاقتی خوبی از سال 93 داریم که نشان می‌دهد عامل این بیماری در مناطق توتون کاری گلستان گزارش شده بود. نقشه‌های آن هم هست. این مقالات نشان می‌دهد که روستای وارش آباد، پیچک محله و غیره چقدر بیماری داشته‌اند. ما از طرف تیرتاش همواره به این مناطق هشدار می‌دادیم که بیماری ساق سیاه هست و مراقبت‌های زراعی و شیمایی را در این مناطق انجام دهید. ولی چون سال گذشته شرایط اقلیمی برای وفور این بیماری مهیا بود، یکباره فوران کرد. ما توصیه‌هایی کردیم ولی دیر شده بود و کشاورزان توصیه‌های ما را انجام نداده بودند. بنابراین نمی‎شد برای مزارع کاری کرد. مزارعی که بیماری در آنها به آن شدت نرسیده بود و توصیه‌های تیرتاش را گوش کردند، توانستند خود را از این وضعیت نجات بدهند اما اکثرا به این بیماری دچار شدند.

 با توجه به روند خشک‌تر شدن دنیا و به خصوص ایران و افزایش گرما، چه آینده‌ای را برای محصولی مثل توتون متصور هستید؟

توتون یک گیاهی است که آب زیادی می‎برد.

 به اندازه گندم آب می‌برد؟

نمی‌شود آن را با گندم مقایسه کرد. زیرا این محصول در زمستان کشت می‌شود و توتون تابستانه است. در نتیجه نیاز آبی آن از طریق نزولات آسمانی برطرف نمی‌شود و مجبوریم آبیاری انجام دهیم. اگر آب ندهیم، کیفیتی که مد نظر است بدست نمی‌آید و اگر آبیاری کنیم، به‌طور متوسط پنج هزار متر مکعب نیاز آبی داریم.

 توتون با چه محصولی از نظر نیاز آبی قابل مقایسه است؟

توتون را می‌توان با محصولاتی که در تابستان کشت می‌شود، مثل گوجه فرنگی مقایسه کرد. زمان کشتش هم تقریبا شبیه گوجه فرنگی است. برای آینده اگر بخواهیم راهکاری برای کشت توتون متصور شویم که از این قسمت صدمه نبیند، باید سیستم آبیاری را تغییر دهیم. ما در مناطق توتون‌کاری همچنان آبیاری را به صورت سنتی و غرقابی انجام می‌دهیم. باید به سمت آبیاری قطره‌ای برویم که حداقل هدر رفت آب را کم کنیم و بتوانیم با آب کمتر، عملکرد مورد نیاز خود را بدست بیاوریم.

 در برنامه‌های خود دارید که سیستم آبیاری را تغییر دهید؟

ما تقریبا 10 سال است که طرح آبیاری قطره‌ای را انجام داده‌ایم. برنامه آبیاری، روش و متدهای آبیاری قطره‌ای را به صورت طرح تحقیقاتی اجرا کردیم و به مناطق هم به صورت نامه‌ای ابلاغ شده است. البته کشاورز هم باید در این زمینه حمایت شود. اینکه فقط بگوییم باید آبیاری قطره‌ای انجام بدهید کافی نیست. برای اجرای آبیاری قطره‌ای، کشاورزان نیاز به حوضچه و تانکر دارند. سیستم‌های آبیاری و لوله و تیپ (taype) نیاز دارند که اگر در امکاناتش باشد، مسلما انجام می‌دهند. در گلستان اصلا آبیاری قطره‌ای را انجام نمی‌دهند و حداقل من ندیده‌ام که انجام دهند. در مناطق مازندران و کردستان از این شیوه استقبال شده است و حتی در گیلان هم از این شیوه آبیاری استقبال شده است و در حال انجام آن هستند.

 با اجرای این شیوه آبیاری، چقدر میزان مصرف آب کاهش می‌یابد؟

اگر آبیاری غرقابی باشد، به میزان یک سوم کاهش می‌یابد. نیاز آبی که گیاه دارد، پنج هزار متر مکعب است و در حالت غرق آبی هدر رفت آب زیاد است. گیاه در شرایط غرقابی 15 هزار متر مکعب آب مصرف می‌کند. با استفاده از این شیوه کارایی و راندمان آب بالا می‎رود.

 نکته تکمیلی دارید؟

در خصوص پوشش‌دار کردن بذور در این موسسه اقداماتی انجام دادیم. ایران جزء پنج کشور در دنیا است که بذرهای ارسالی به مناطق را می‌توانیم با پوشش عرضه کنیم. یک گرم بذر توتون بین 10 تا 12 هزار عدد است. از این نوع بذر برای خزانه‌های سنتی که حالت پاششی دارند، استفاده می‌کنیم و مشکلی نداریم اما مصرف بذر در این شیوه زیاد است. اگر بخواهیم از روش سیستم‌های شناور استفاده کنیم، لازم است داخل سینی‌های یولونیتی دانه دانه بذر را بکاریم. دستگاهی که بخواهد این کار را انجام بدهد، بذر بدون پوشش را نمی‌تواند در داخل این خزانه‌های شناور قرار دهد. در نتیجه بذر را پوشش می‌دهیم که اندازه آن درشت‌تر شود و داخل هر حفره یک بذر قرار دهد. ما برای یک هکتار دو و نیم تا سه گرم بذر برای حالت بدون پوشش نیاز داریم. اگر آن را پوشش‌دار کنیم، 160 گرم بذر استفاده می‌شود.

 تکنولوژی این شیوه را خودتان ایجاد کردید؟

در ایران برای اولین بار ما این تکنولوژی را بدست آوردیم. این سیستم از خارج وارد شده است. ولی در ایران برای اولین بار این سیستم را ما ایجاد کردیم. اکنون حتی بذرهای بدون پوشش از خارج وارد می‌کنیم و خودمان اینجا آن را پوشش‌دار می‌کنیم. زمانی ما بذرها را آماده می‌کردیم و به خارج می‌فرستادیم تا پوشش‌دار کرده و برگرداند اما اکنون این کار را نمی‌کنیم.

 این تکنولوژی چقدر صرفه جویی ارزی برای کشور دارد؟

به عدد نمی‌دانم صرفه جویی ارزی چقدر است اما می‌دانم که مقدار آن بالا بوده برای همین شرکت دخانیات برای آن این همه هزینه کرده است و تکنولوژی آن هم هایتک است.

 درباره تولید خاک چه برنامه‌هایی اجرا کرده‌اید؟

خزانه‌گیری در سینی‌های یونولویتی، نیاز به خاک مخصوصی دارد که داخل حفره‌ها ریخته شود. این خاک از نظر خصوصیات فیزیکی، شیمیایی، میزان ph و وزن مخصوص و همچنین ظرفیت نگهداری آب، یکسری مشخصاتی باید داشته باشد. قبلا تقریبا 15 سال پیش که این سیستم وارد ایران شد همچنان که بذر پوشش‌دار وارد کشور ش،د خاک و سینی هم به همراهش آمد. سینی در ایران تولید شد و چیز ساده‌ای است ولی خاکش خیلی طول کشید که سازگار با شرایط ایران تولید شود. دراروپا خاکی که استفاده می‌شود معمولا از یکسری معادن که به آن معادن پیت می‌گویند، استخراج می‌شود. پس از استخراج پیت ماس، یکسری عملیات روی آن انجام می‌دهند و میفروشند. خاک پیت ماس خدادادی است و در طبیعت وجود دارد اما چون این خاک گران بود و هر کیلوگرم 15 هزار تومان قیمت داشت، ما از منابع داخلی خود منطقه با ترکیب چند ماده آلی، خاکی درست کردیم که مشابه محصول اروپاست و برای نشاء کاری کاربرد دارد اما پیت ماس نیست. ما اسم خاک خود را تیرتاش پیت گذاشتیم. امسال 300 تن خاک تولید کردیم و به مجتمع توتون‌کاری ارسال کردیم که از این میزان، 150 تن را شرکت jti از ما خرید. زیرا قبلا از خارج وارد می‌کرد اما دید خاک ما کیفیت خوبی دارد برای همین از ما خرید انجام داد.

 هر کیلوگرم خاک را چقدر می‌فروشید؟

بر اساس ابلاغیه انجام شده، برای کشاورزان طرف قرارداد شرکت دخانیات، هر کیلو خاک 3800 تومان می‌فروشیم و برای کشاورزانی که طرف قرارداد نیستند و دوست دارند از ما خاک بگیرند، 50 درصد به این مبلغ اضافه می‌شود.

 به توسعه این تکنولوژی فکر کرده‌اید؟

در حال حاضر در حد نیاز تولید می‌کنیم و برنامه توسعه داریم.

 تکنولوژی آن خیلی پیچیده است؟

این خاک، یک کار دانش بنیان است و در واقع یک محصول دانش بنیان است. برنامه افزایش تولید تا سقف هزار تن را داریم.

 برای افزایش تا سقف هزار تن چقدر سرمایه‌گذاری نیاز است؟

چهار میلیارد تومان سرمایه نیاز است. برای این محصول می‌توانیم برنامه صادراتی  داشته باشیم و بازارهای هدف هم شناسایی شده است.