کنترل تقاضا و مصرف دخانیات در مسیر معکوس

وضعیت قاچاق سیگار چگونه است. به نظر شما آمارهایی که درباره قاچاق و مصرف اعلام می‌شود، درست است؟

برآوردهایی در مورد مصرف سیگار مطرح می‌شود. نهادهای مختلف بنا بر حوزه خود، آمارهای متفاوتی از این مسئله ارائه می‌دهند. میانگینی که ستاد از نظر نرخ مصرف سیگار به آن دسترسی پیدا کرده است، تقریبا 65 میلیارد نخ است. از این میزان، طبق آخرین آماری که در سال 99 داشتیم، بین 58 تا 60 میلیارد نخ را تولید کرده‌ایم. نمی‌دانم آخرین وضعیت تولید در سال 1400 چگونه بوده است اما در سال 99، حدود 60 میلیارد نخ سیگار تولید شده است.

با توجه به آماری که ارائه کردید، چقدر قاچاق داشتیم؟

مابه التفات ارقامی که اعلام شد، میزان قاچاق را نشان می‌دهد. به این ترتیب رقمی بین پنج تا هفت میلیارد نخ قاچاق سیگار به داخل ایران داریم.

مبادی اصلی قاچاق کجا است؟

مبادی اصلی قاچاق، عمدتا مرزهای غربی و جنوبی کشور است. یعنی سیگار یا از مرزهای غربی و یا جنوبی ایران می‌آید. بخشی هم به صورت ترانزیت تخلیه شده در خاک است. یعنی محموله‌هایی است که در داخل جمهوری اسلامی ایران ترانزیت می‌شوند و ممکن است در داخل کشور رسوب کنند.

بحثی مطرح بود که قاچاق سیگار از مناطق آزاد انجام می‌شود. نظر شما در این رابطه چیست؟

اگر هم از مناطق آزاد قاچاق انجام شود، این محصول از خارج از کشور آمده است. ما خیلی آمار روشن و دقیقی از مناطق آزاد نداشتیم. بازخورد قاچاق از مناطق آزاد خیلی قابل توجه نیست. بیشتر از همان مرزهای جنوبی به صورت ته لنجی یا به صورت قایق‌های تندروی شوتی سیگار قاچاق وارد می‌شود و یا در مرزهای غربی کشور به صورت کوله‌بری قاچاق انجام می‌شود.

تولیدکنندگان قانونی سیگار معتقدند که افزایش مالیات می‌تواند باعث افزایش قاچاق شود. این گفته صحت دارد؟

قاچاق یک پدیده اقتصادی است. محصول «عرضه و تقاضا» و همچنین «قیمت» است. قیمت می‌تواند منجر به افزایش قاچاق شود. البته این نکته را اضافه کنم که دریافت مالیات از دخانیات و سیگار به‌عنوان یک کالای مضر به هیچ وجه محل تردید نیست. هیچ انسان منصف و معقولی نمی‌گوید که از سیگار نباید مالیات دریافت شود. ولی باید دو نکته مورد توجه قرار بگیرد. یکی اینکه ما باید به نحوی مالیات سیگار را دریافت کنیم که مالیات به حلقه آخر مصرف و توزیع زنجیره و یا حلقه آخر زنجیره تعلق بگیرد، یعنی مالیات به جایی که نزدیک به مصرف کننده است، تعلق بگیرد. نقطه دریافت مالیات تا جایی که امکان دارد، باید به مصرف کننده نزدیک باشد. اکنون مالیات در مرحله تولید گرفته می‌شود. همین قضیه باعث می‌شود، سود تولید، نسبت به سودی که از جریان توزیع و چرخش سیگار در کشور وجود دارد، کمتر باشد. یعنی مالیات از سود حاصل حلقه‌های بعدی زنجیره تامین دریافت نمی‌شود. این یک آسیب است. دومین نکته این است که برای قیمت مصرف کننده و نهایی محصول هم مالیات باید به نحوی باشد که یک تعادلی با بازار قاچاق وجود داشته باشد. اکنون سیگار قاچاقی که وارد کشور می‌شود، هیچ مالیاتی نمی‌پردازد زیرا قاچاق بوده و مربوط به اقتصاد سیاه، پنهان و غیر شفاف است. وقتی این محصول هیچ مالیاتی نمی‌پردازد، طبیعتا قیمت تمام شده آن کمتر است. ما باید همیشه به این نکته توجه کنیم که به نحوی مالیات وضع شود که سیگارهای تقلبی قاچاق که قیمت کمتری دارند، در بازارهای داخلی ما به راحتی در دسترس نباشند. زیرا که تولید سیگار درکشورهای منطقه و در دنیا به نحوی هست که هم بازار رسمی و قانونی دارد و هم بازار غیر رسمی و تقلبی. این بازار غیر رسمی و تقلبی خودش باعث می‌شود محصول با قیمت کمتر و در رقابت با بازار قانونی شکل بگیرد و به آن آسیب بزند.

به جز سیگار، قاچاق تنباکوی معسل هم به داخل ایران داریم؟

تنباکو هم به همین شیوه است. در بحث تنباکو یک ملاحظاتی وجود دارد و به دو ملاحظه باید توجه شود. در حال حاضر میزان تنباکوی معسل در داخل کشور با میزان مصرف ما یک تفاوت معنا داری دارد.

میزان تولید کمتر یا بیشتر از مصرف است؟

میزان تولید کمتر است. از طرف دیگر مطابق ابلاغیه وزارت بهداشت تولید تنباکوی معسل هم ممنوع است. فعلا این محصول تولید می‌شود اما قاعدتا جلوی صدور پروانه تولید جدید گرفته می‌شود. در این شرایط چون ما در مصرف کاهشی نداشتیم، عملا بخشی از بازار ما متاثر از قاچاق است. در اینجا هم سود خوبی عاید قاچاق می‌شود. در نهایت می‌خواهم بگویم نه در مورد سیگار و نه تنباکو مدیریتی در مورد کاهش مصرف انجام ندادیم از سوی دیگر موانعی در راستای تجارت قانونی وجود دارد. مالیات سنگین در این رابطه و همچنین برخی محدودیت‌ها در تولید قانونی محصول در داخل کشور سبب می‌شود که همواره ما تصور می‌کنیم که با این محصول مبارزه می‌کنیم اما در عمل ممکن است سیاست‌های ما نتیجه معکوس دهد.

گزارشی از اینکه توتون یا تنباکوی خام از داخل ایران به خارج قاچاق شود، دریافت کرده‌اید؟ گزارش‌هایی هست که نشان می‌دهد کشاورزان محصول خود را به دخانیات نمی‌فروشند پس ممکن است این محصول به خارج قاچاق شود.

ما صادرات قانونی تنباکو به خارج از کشور داریم. زیرا بخشی از تنباکوی ما بازار جهانی خیلی خوبی دارد و محصول با کیفیتی است. هر ساله مقداری صادرات داریم. شرکت دخانیات با قراردادی که با کشاورز می‌بندد، نسبت به خرید محصول اقدام می‌کند. اینجا یک معامله بین شرکت دخانیات به‌عنوان بزرگترین خریدار توتون و تنباکوی داخل کشور و کشاورز انجام می‌شود. هرچه سود این معامله برای کشاورز بیشتر باشد، دلیلی برای خروج محصول از کشور احساس نمی‌شود. باید نرخ سود خرید محصول متعادل باشد.

یعنی فکر می‌کنید این عدم تحویل تنباکو به دخانیات ناشی از صادرات قانونی است؟ اصلا قاچاق نداریم؟

قاچاق ممکن است وجود داشته باشد و بخشی از تولید توسط افرادی غیر از شرکت دخانیات، به خارج صادر شود ولی در نهایت اگر محصولی وجود دارد و ما می‌توانیم این محصول را به صورت قانونی صادر کنیم و منعی هم در این رابطه وجود ندارد، اصلا دلیلی ندارد که کاری کنیم صادرات غیر قانونی شکل بگیرد. جلوگیری از صادرات غیر قانونی کار سختی نیست. تنباکو محصولی است که بازاری دارد. هرچه امکان صادرات را فراهم کنیم، سودآوری دارد و ممکن است به ارز هم برسیم.

برندهای اصلی قاچاق کدام‌ها هستند؟

برندهای اصلی قاچاق زیاد است. ما تا کنون به 500 برند مختلف در قاچاق سیگار برخورد کرده‌ایم، ولی 40 برند مطرح که بیشتر قاچاق می‌شود، شامل: مارلبرو، استر، ایما، زد، فیلیپ موریس است. اینها برندهایی هستند که در سطح عرضه بیشتر دیده می‌شود.

در تنباکوی معسل کدام برندهای قاچاق شناسایی شده است؟

تنباکوی معسل ممکن است به صورت فله قاچاق شود.

برنامه‌های ستاد برای مبارزه با قاچاق چیست و راه‌های مبارزه با قاچاق کدام است؟

بیشترین برنامه‌هایی که ما داشتیم در حوزه بحث رهگیری، کنترل مبادی ورودی و کنترل ترانزیت بوده است. اگر این عوامل محقق شود، به نتایج مطلوب می‌رسیم. بحث رهگیری به صورت کامل در کشور اجرایی شده است. برخورد با نقاط عمده توزیع محصولات سیگار قاچاق در دستور کار قرار گرفته است. دو طرح در گذشته اجرا کردیم. به دنبال اجرای طرح‌های دیگری هم هستیم که حتما در برخورد با سیگار قاچاق اجرا می‌شود باید این نکته را در نظر داشت که تولید سیگار در داخل اصلا قابل قیاس با گذشته نیست. ما در ابتدای دولت یازدهم در سال 92، تقریبا بین 25 تا 30 میلیارد نخ سیگار تولید داشتیم. در حال حاضر تولید ما بیش از دو برابر شده است. این را هم بگویم که قانون این تکلیف را کرده بود. اینگونه نبود که بگوییم تولید سیگار را بدون برنامه افزایش داده‌ایم. در ماده 102 قانون برنامه پنجم توسعه، افزایش تولید سیگار پیش‌بینی شده بود و دولت مکلف شده بود که در تولید سیگار، خودکفا شود. دولت تکلیف داشته است به نحوی ریل‌گذاری کند که تا انتهای اجرای قانون برنامه توسعه که سال 95 بود، در تولید سیگار خودکفا شویم. اکنون به این هدف رسیده‌ایم. بنابراین افزایش تولید سیگار در داخل کشور، تکلیفی بود که قانون محول کرده بود و تکلیف درستی هم بود. خروج ارز برای تامین محصول نهایی یعنی سیگار، کار منطقی نبود به همین خاطر به خودکفایی سیگار در تولید سیگار در داخل کشور رسیده‌ایم. اکنون بخشی از مواد اولیه تولید سیگار را وارد می‌کنیم. خود این موضوع باعث شده است که صرفه‌جویی ارزی قابل توجهی داشته‌ایم و همچنین باعث شده است که اشتغال خیلی خوبی ایجاد شود. از سوی دیگر از کیفیت محصول تولیدی که در داخل کشور مصرف می‌شود، اطمینان وجود دارد و محصول استاندارد و با آسیب‌رسانی کمتر در اختیار مصرف کننده قرار می‌گیرد.

نکته تکمیلی دارید؟

قاعدتا بیشترین حرفی که اکنون باید در مورد سیگار مطرح کرد، این است که در بحث کنترل عرضه، اقدامات خوبی انجام شده است. عرضه کاملا قابل رصد است. طرح رهگیری محصولات دخانی به صورت کامل اجرا می‌شود ولی در زمینه کنترل تقاضا و مصرف به جرات می‌توانم بگویم که اقدامات ما صفر بوده است. یعنی اکنون در تلویزیون و صدا و سیما ساعت‌ها تبلیغ همه جور محصول داریم، تبلیغ پخت املت آفریقایی داریم، تبلیغ نگهداری گلایول در منزل داریم اما هیچ صحبتی از کنترل مصرف و کاهش مصرف دخانیات مطرح نیست. اینکه جوانان ما به سمت مصرف می‌روند، سن مصرف دخانیات در حال کاهش است و مصرف دخانیات در بانوان افزایش یافته است، اصلا در تلویزیون مطرح نمی‌شود و صحبتی درباره آن نیست. در حالی که طبق قانون جامع کنترل دخانیات مصوب سال 85، یک ستاد ملی دخانیات در وزارت بهداشت تشکیل شده است که تمام نهادهای فرهنگی و اجتماعی مثل وزارت آموزش و پرورش، فرهنگ و آموزش عالی، صدا و سیما و سازمان تبلیغات اسلامی عضو این ستاد هستند اما ما کوچکترین بازخوردی از این ستاد نمی‌بینیم.