بر اساس منابع تاریخی، روزنامه‌ها نقش مهمی در واقعه تنباکو داشته‌اند. آن طور که در متون تاریخی آمده است، روزنامه‌هایی مثل صباح (چاپ ترکیه)، قانون و اختر نقش مهمی در نهضت تنباکو داشته‌اند. روزنامه قانون که میرزا ملکم خان ناظم الدوله نخستین شماره آن را در لندن منتشر کرد، بر اساس اسناد موجود بیش از آنکه به شفاف‌سازی تبعات قرارداد رژی بپردازد، رهبران جنبش و سید جمال‌الدین اسدآبادی را به جامعه معرفی می‌کند اما روزنامه اختر مستقیما به واقعه تنباکو ورود پیدا کرده و در رابطه با تبعات رژی مطالب متعددی را منتشر می‌کند. هرچند که لحن نوشته‌های این روزنامه بعد از دیدار با نماینده شرکت انگلیسی، رنگ و بوی دیگری به خود می‌گیرد اما به گواه تاریخ این روزنامه نقش مهمی در آگاه‌سازی افکار عمومی نسبت به قراردادی که منافع ملی ایران را تهدید می‌کرد، بازی کرده است.
روزنامه اختر نخستین مطلب خود در رابطه با واقعه تنباکو را در شماره 13 خود که 27 ربیع‌الاول سال 1308 قمری منتشر شده است، چاپ می‌کند. این مطلب در واقع ترجمه مقاله منتشر شده در روزنامه صباح ترکیه است که نظرات اختر هم به آن اضافه شده است. در این مقاله مدت اعطای امتیاز انحصار خرید تنباکو پنج سال معرفی شده و عقد چنین قراردادی خلاف منافع ایران معرفی می‌شود. بر اساس نظر نویسنده منافعی که کمپانی انگلیسی از این قرارداد میبرد، بسیار بیشتر از ارقامی است که در افکار عمومی اعلام می‌شود.
در این مطلب آمده است: «در روزنامه‌های فرنگستان مطالبی در باب تداول سندات حصه کمپانی انحصار دخان ایران اعلانی دیده شد که متضمن شرایط اساسیه امتیاز انحصار و پاره‌ای اطلاعات دیگر در آن باب بود. چون مطالب متعلق به ممالک اسلامیه در هر حال سزاوار آن است که ازمد نظر دقت دور نباشد، لهذا تفصیل آن را بانضمام ملاحظات خودمان اینجا نقل می‌کنیم.
به موجب مندرجات اعلان مذکور در نهم ایار ماه یکهزار و هشتصد و نود میلادی بر حسب اراده پادشاه ایران امتیازی داده شده است که موافق احکام آن تمامی حاصلات توتون ممالک ایران و خرید و فروش آن به‌عنوان انحصار به‌دست واحد سپرده شده، مدت این امتیاز تا پنجاه سال امتداد خواهد داشت. صاحب امتیاز در هر سال پانزده هزار لیرای انگلیس به خزانه ایران داده و بعلاوه از منافع آن نیز به قدر ربعی مال دولت خواهد بود.
صاحب امتیاز در لندن یک کمپانی از انگلیسیان را تشکیل داده، این کمپانی ششصد هزار لیرای انگلیسی سرمایه خواهد داشت و این سرمایه را نیز به‌تداول سندات حصه جمع خواهد نمود.
مدیر رسومات عمومی ایران مقدار توتون و خانی را که همه ساله در داخل ممالک ایران صرف می‌شود تخمینا پنج میلیون و چهارصد کیلو و مقدار توتونی که به خارج حمل و نقل می‌شود نیز چهار میلیون کیلو تخمین و برآورد کرده، صاحب امتیاز نیز از روی آن برآورد سالیانه اقلا پانصد هزار لیر اخرج در رفته، به‌مداخل آن کار امیدواری داشته است که پس از وضع سود مقطوع سندات حصه و ربع مداخل که به حکومت عاید است از مابقی در صدی پانزده به نام تمع به صاحبان حصه داده تتمه نیز در میان صاحب امتیاز و اصحاب سندات حصه متساویا قسمت خواهد شد.
صاحب امتیاز در اعلانی که انتشار داده، چنین وانمود کرده است که شرایط انحصار توتون از روی شرایط انحصار دخان ممالک عثمانی برداشته شده، مقاوله آن بیشتر از مقاوله انحصار توتون دولت علیه عثمانی سودمند به‌حال کمپانی بوده است. چون در تعیین اساس امتیاز از اجرائات انحصار توتون ممالک محروسه تارت مقتضیه اندوخته شده از آن‌رو انحصار توتون ایران و تعیین شرایط آن بسهل‌ترین وجهی دست داد. اشکالاتی که در هنگام تشکیل به انحصار توتون عثمانی وارد آمد، کمپانی انحصار ایران از وقوع امثال آن اشکالات آسوده خواهد شد.
باری از مقدار صرفیات داخله و خارجیه توتون ایران به‌طوری که تخمین و برآورد کرده‌اند، چنین دریافت می‌شود که حاصلات تنباکوی مملکت نیز داخل این امتیاز است. هر گاه این‌طور باشد این مقدار صرفیات داخلیه و خارجیه که تخمین شده چنین به نظر می‌آید که خالی از مبالغه باشد .هر گاه این حساب‌ها را هم قبول بکنیم، باز باور نمی‌توان کرد که کمپانی سالیانه از این کار موافق اعلانی که کرده است، منفعت بردارد. چه در ممالک فرانسه که امروز قریب پنجاه سال است قاعده انحصار توتون مجراست و در حالتی که حاصلات توتون به چند ولایت منحصر است و در محافظت آن هم کمال دقت به‌کار برده و همه جا به‌قدر کفایت محافظ گماشته‌اند، باز نتوانسته‌اند جلو کسانی را که توتون از انحصار می‌گریزانند بسته، این کار را چنانچه شاید و باید منظم دارند. لهذا این حساب صاحب امتیاز درست نتواند بود. چه به اقتضای وضع مملکت و طبایع مردم امروز در ایران ممکن نیست که معاملات انحصار به‌انتظام تمام مجرا بشود. بنابراین می‌توان گفت قول صاحب امتیاز که منافع سالیانه این امتیاز را از حالا در انظار پانصد هزار لیرا وانمود و تخمین می‌کند، از جمله سخنان بی‌پایه است که امثال آن در کارهای متعلق به صرافی تا کنون خیلی دیده و شنیده شده است. مع ذلک بدین شرایط خفیه که دولت ایران سالیانه در مقابل پانزده هزار لیرای انگلیسی و ربع مداخل خرج در رفته این کار قناعت نموده، واضح است که خیلی سماحت کرده و دور نیست که کمپانی از این کار خیلی بهره بردارد. چه به‌موجب احکام امتیاز نامه تنها صرفیات داخله مملکت است یعنی کمپانی اخراجات محصول و تنباکو را نیز در چنگ تصرف خود خواهد داشت و باید این معنی نیز در نظر بوده، داخل حساب منافع کمپانی بشود که امثال این تاکنون هیچ جا دیده نشده است و با ملاحظه این نکته باریک می‌توان گفت که اخراجات تمامی توتون و تنباکوی ایران سپرده به دست اختیار یک کمپانی خارجه شده که اهمیت حقیقی مطلب در این حال از هرچه تصور بشود، افزون است.
این معنی بر همه کس واضح است که اخراجات هر مملکتی از نخستین اسباب ثروت آن ملک محدود است. بنابراین باید صاحب هر مملکت خود از هر روی و به هر وسیله ممکن است؛ وسایل تسهیل آن را فراهم بیاورد و اخراجات ملک را از هر گونه قید و صعوبت آزاد دارد. حال آنکه این امتیاز و انحصار که دولت ایران به کمپانی انگلیس داده، بر عکس این ملاحظات عمومیه است. بدین وسیله صاحبان محصول در دست کمپانی زار و زبون مانده، حاصل رنج خود را به قیمتی که ارزش دارد نتواند فروخت و از منافع رقابت تجارت بهره نخواهند داشت و بدین سبب جمع کثیری از ایرانیان که معاش و گذرانشان منحصر بدین ممر است، متضرر گشته به بنیان تجارت مملکت اخلال فوق‌العاده وارد خواهد آمد. در مملکت‌هایی که محصول توتون نیست و یا اینکه مانند بلاد فرانسه، محصول مذکور کمتر است، قاعده انحصار تا به یک درجه خالی از منافع نتواند شد. ولی در بلادی مانند ایران که محصول توتون و تنباکو از منابع عمده ثروت ممکن است، هرگاه بنابراین شود که قاعده انحصار معمول و مجرا گردد؛ اقلا باید امتیاز آن را بصرفیات داخله منحصر داشت تا اخراجات آن محصول از هر گونه قید و تضییق آزاد باشد. چنانچه در فرمان امتیاز انحصار دخان دولت علیه عثمانی هم بدین نکته ممتنا دقت شده است.
ولی جای هزار افسوس است که اولیای دولت ایران از این نکته غفلت نموده، در ضمن آزادی اخراجات تدبیری به کار نبرده‌اند و از این یکی هم معلوم می‌شود که برخلاف اعلان صاحب امتیاز اولیای دولت ایران در این باب از وضع امتیاز انحصار توتون ممالک عثمانی سرمشق نگرفته‌اند. سهل است که از احکام آن ابدا اطلاعی هم نداشته‌اند که این معنی نیز جداگانه موجب مزید تعجب و تاسف است.
دولت علیه ایران بدون انحصار به اندک اصلاحی ممکن بود که از تنباکو و توتون مملکت خود همین قدرها که از صاحب امتیاز عاید خواهد شد، رسوم بگیرد لهذا سبب این سماجت که اولیای دولت مشارالیها کرده، منافع حقیقی مملکت را منظور نداشته‌اند، بر ما معلوم نیست.
چون از کمال خلوص ما همیشه آرزومندیم که دولت علیّه ایران به‌مدارج عالیه ترقیات حالیه صعود نموده و از منابع ثروت طبیعیه مملکت چنانچه شاید و باید بهره‌مند گردد ناگریز ازاین بیانات شدیم و امیدواریم که احکام و شرایط انحصار مذکور غیر از این باشد که صاحب امتیاز اعلان کرده و اولیای دولت مشارالیه نیز منافع حقیقی مملکت را بهتر از آنچه ما ذکر نمودیم رعایت و محافظت نموده باشند.
اختر: تاکنون از شراط امتیاز انحصار توتون و تنباکوی ممالک محروسه ایران به تفصیل آگاهی حاصل نشده ولی اعلان صحابت امتیاز در روزنامه‌های فرنگستان بدین زمینه است که ذکر شد. عجالتا توانیم گفت که هرگاه شرایط انحصار این است که اعلان شده در آن صورت مطالعات رفیق محترم ما گرامی منشی روزنامه (صباح) همه صوبا و دلیل پاکی نیت ایشان است. هر گاه غیر آن است، ابواب سخن باز است تا احکام فرمان امتیاز چه باشد. باری امیدواریم که خبرنگارمحترم طهران تاکنون تفصیل آن را نوشته باشند تا در نسخه آینده نقل نموده، مطالعات خودمان را نیز بدان بیافزاییم.»
انتشار خبر سفر تالبوت به ترکیه
کمی بعد از انتشار مطلب اول که در واقع بازنشر ترجمه مطلب روزنامه صباح ترکیه است، اختر در شماره 21 خود که در سال هفدهم و روز سه شنبه 25 جمادی الاولی سال 1308 منتشر شد خبر از سفر تالبوت به عثمانی می‌دهد. نماینده روزنامه در این سفر با جرالد تالبوت ملاقات می‌کند.
در این شماره آمده است: «مستر ماژور (جرالد تالبوت) که صاحب امتیاز انحصار مذکور است چند روزی پیش از این وارد اسلامبول شده ملاقاتی هم با ایشان دست داد. شخصا مردی نیکوخصال و پسندیده اطوار است. مومی‌الیه روز شنبه نیز در سفارتخانه سنیه ایران با جمعی دیگر مهمان جناب مستطاب اجل اکرم آقا معین الملک سفیر کبیر ایران بوده است. در عزیمت مومی‌الیه به‌سوی ایران به‌سبب صدمه‌ای که به پای رفیقشان واردآمده، تاخیر روی داده، پس از بهبود او که محتاج به معالجه چند روزه است، عازم صوب مقصود خواهد شد.»
مصاحبه با تالبوت درباره تبعات قراردادش
روزنامه اختر در شماره 23 سال هفدهم خود که سه شنبه 9 جمادی الاخر سال 1308 قمری منتشر می‌شود در مطلبی با عنوان «سخنی چند در انحصار توتون و تنباکو» به انتشار مصاحبه خبرنگار این روزنامه با صاحب امتیاز کمپانی انگلیسی می‌پردازد. در این مصاحبه سعی می‌شود که به پرسش‌های موجود در رابطه با تبعات قرارداد تنباکو پاسخ داده شود.
اختر در این شماره نوشت: «پیشتر از ورود مستر (جرالد تالبوت)صاحب امتیاز تنباکو و توتون ایران باسلامبول مجملی در صفحات اختر نوشته بودیم از قراری‌که درثانی آگاهی حاصل نمودیم مومی‌الیه روز چهارشنبه پیش، از راه بندر باطوم و بادکوبه عازم تهران شده است. در یکی از نسخه‌های پیش نوشته بودیم که با صاحب امتیاز مومی‌الیه در اینجا ملاقاتی دست داد. در آن ملاقات در خصوص شراط امتیاز صحبتی در میان گذاشت. مومی‌الیه مدعی این شد که انحصار تنباکو و توتون در ایران موجب منافع دولت و زارع و تجار است. پرسیدم اولا از منافع زارع شرحی بیان بفرمایید، گفت زارع پیش از این محصول را یا نسیه به تجار مملکت می‌فروخت و یا اینکه چیت و کرباس مبادله مینمود اما من پس از برداشتن محصول پول نقد خواهم شمرد. جواب دادم که این دعوی بی‌دلیل و سخن ناتمامیست زیرا که زارع همه وقت محصول را به‌نقد می‌فروختند، سهل است که بسا می‌شد سه ماهه پیشکی هم از تجار پول می‌گرفتند که هنگام ادراک محصول جنس بدهند و فرقش این است که آنگاه مرد زارع صد مشتری داشت و از روی رواج وقت، مالش را بنحوی‌که دلش می‌خواست، می‌فروخت. حالا باید تنها به یک نفر بفروشد. آن‌هم به‌قیمتی که خریدار معین می‌کند. پس این معنی موجب مضرت گروه برزگر شده نه منفعت. بفرمایید منفعت دولت از این امر چیست، گفت سالیانه به‌علاوه پانزده هزار لیرای انگلیسی ربع مداخل نیز به دولت عاید خواهد شد. جواب داده شد که این نیز حرفی سست است. به‌علت اینکه دولت علیه عثمانی در حالتی که توتون ممالک محروسه خیلی کمتر از محصول تنباکو و توتون ممالک ایران است، سالیانه از اداره (رژی) یعنی انحصار معادل هفتصد هزار لیرای عثمانی می‌گیرد، خمس مداخل نیز به دولت عاید است (ببین تفاوت ره از کجاست تا بکجا) و حال آنکه توتونی که به خارج می‌رود نیز از انحصار آزاد است یعنی هم زارع می‌توانند به‌خارج بفرستند و هم تجار، حتی دولت نیز به‌ملاحظه رفاه حال زارع و تجار از محصولی که به خارج می‌رود حبه و دیناری گمرک نمی‌گیرد، تا دست رعیت باز شده و رغبت زارع از کاشتن و پرورش دادن آن محصول نکاهد. بنابراین مبلغی که سالیانه شما به دولت خواهید داد، در جنب منافعی که اداره (رژی) به دولت عثمانی می‌دهد، وقعی ندارد. این یعنی همه مداخل به کیسه خود شما خواهد رفت. دست تجار هم که از امروز بالمره بسته شد، به‌علت اینکه محصولی که به خارج خواهد رفت نیز داخل شرایط انحصار است و معلوم است که صاحب امتیاز چندین تصمیمات درآورده مبالغی به‌اسم مخارج و منافع انحصار بدان افزوده آنگاه به تجار خواهد فروخت که هیچ کس زیر بار نتواند رفت. مجیلا از این امتیاز و انحصار منافعی به ملک و ملت عاید نخواهد شد. سهل است که خیلی مضرت و خسارت از این‌رو به مملکت وارد خواهد آمد که از حالا تعداد آن ممکن نیست. اینقدر هست که در شرایط امتیاز خیلی مساح شده واسطه کار غفلت کرده است چنانچه امروز تنها برای انحصار تنباکوی اصفهان آن‌هم به استثنای داخله مملکت چند تن از معتمدان تجار ایرانی هستند که سالانه بیست هزار لیر به‌دولت می‌دهند. پس ازاین یکی می‌توان دریافت که شرایط امتیاز آن چقدر سماح شده، حالا حرف در اینجاست که آیا ممکن است اقلا محصولی را که به خارج می‌رود از قید انحصار آزاد دارند یا نه. هر گاه این معنی ممکن باشد، باز تا به یک درجه افاقه برای کار است، ولی جای افسوس است که اولیای دولت به چه ملاحظه زیر این بار گران رفته‌اند. حال آنکه می‌توانستند شرایط امتیاز (رژی) ممالک محروسه عثمانی را که پس از تجارب زیاد بسته شده است، در تعیین شرایط این امتیاز سرمشق حرکت خود قرار بدهند تا این مرتبه مغبون و طرف شماتت دیگران نشوند. معلوم است در امثال این کارها که هنوز در ایران رواج نگرفته مامورین بی‌خبر از وضع کار که تا کنون امثال آن‌را در ملک خود ندیده‌اند البته از اینان مردمان محیل و چرب زبان خوشامد گوی فرنگستان گوی نتوانند برد. پس فرض ذمت ایشان است که اقلا تا ممکن است دقت به کار ببرند و این‌گونه معاملات عمده را به مشورت واگذارند تا منافع ملک و ملت و حقوق دولت تا این پایه رایگان از دست داده نشود. انصاف باید کرد که از این امتیاز در حالتی‌که سالیانه این فقره کرور تومان مداخل توان برد، چرا به پنجاه یا صد هزار تومان فروخته شود. معایب و مضرات این کار نه چندان است که بنوشت تمام بشود، عجالتا باید سوخت و ساخت تا خدای خود به حال ملت ترحم فرماید.»
مطالبی بر علیه نهضت تنباکو
بعد از مصاحبه روزنامه اختر با ژرالد تالبوت گویا مسیر این روزنامه دستخوش تغییر می‌شود تا جایی که مطلبی علیه مقاومت مشروع مردم در برابر قرارداد رژی می‌نویسد. اختر در شماره 11 سه شنبه 21 ربیع الاخر سال 1309 قمری مقاومت مردم مشهد در برابر کمپانی‌های انگلیسی را «های و هو» توصیف می‌کند.
این روزنامه می‌نویسد: «به موجب کاغذی که از مشهد نوشته‌اند، برخی عوام الناس آنجا به سبب ورود مامورین رژی به‌های و هوی برخواسته و با ولوله و آشوب همداستان شده، حتی دکاکین و بازار شهر را نیز بسته بوده‌اند. ولی در ثانی به سبب اندرزهای مشفقانه و نصایح سودمد جناب مستطاب اجل اکرم آقای صاحب‌دیوان فرمانفرمای ایالت خراسان مردم آشوب طلب متنبه شده و هر یک به گوشه‌ای خزیده‌اند، لهذا از اهتمام بلند جناب معظم الیه و کمال کار آگاهی و تجارب ایشان در امر حکومت نتیجه ناگواری از این‌های و هوی بی‌معنی روی نداده، خللی به بنیان و آسایش شهر وارد نیامده و اغتشاش عوام نیز به‌اندکی توجه ایشان مبدل به آرامی و سکوت شده است. الحق از روز ورود جناب مستطاب معظم‌الیه به سمت فرمانفرمایی آن ایالت بزرگ که تولیت آستانه مقدسه رضویه نیز ضمیمه آن است از کمال مراقبت و مواظبت گماشتگان ایشان امور مملکت از هر جهت مقرون به کمال انتظام است.»