این مقاله به بررسی زمینه‌های تاریخی، پیامدها و تأثیرات این جنبش می‌پردازد.
مقدمه
نهضت تنباکو، که در پی اعطای امتیاز انحصاری تنباکو به شرکت بریتانیایی «رژی» در دوران ناصرالدین شاه قاجار شکل گرفت، از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود. این نهضت با فتوای تاریخی آیت الله میرزا حسن شیرازی (رحمه الله) به اوج خود رسید و نشان داد که اتحاد میان روحانیت، بازرگانان و توده‌های مردم می‌تواند حتی حکومت استبدادی قاجار را به عقب‌نشینی وادار کند.
این رویداد تأثیرات عمیقی بر تحولات بعدی ایران، از جمله انقلاب مشروطه و نهضت ملی شدن صنعت نفت، گذاشت. در این مقاله، با بررسی دقیق زمینه‌های تاریخی، نقش شخصیت‌های کلیدی و پیامدهای این جنبش، به تحلیل جامعی از این واقعه مهم می‌پردازیم.
زمینه‌های تاریخی اعطای امتیاز تنباکو
در اواخر قرن نوزدهم، ایران تحت حکومت قاجار با مشکلات اقتصادی و سیاسی فراوانی روبه‌رو بود. ناصرالدین شاه، برای جبران کسری بودجه، امتیازات مختلفی به دول خارجی می‌داد. یکی از این امتیازات، قرارداد انحصار تولید، فروش و صادرات تنباکو به شرکت بریتانیایی «رژی» در سال ۱۸۹۰ میلادی (۱۲۶۹ شمسی) بود.
این قرارداد به شرکت رژی حق انحصاری خرید و فروش تنباکوی ایران را می‌داد و در مقابل، ایران درصد کمی از سود را دریافت می‌کرد. این اقدام خشم بازرگانان، کشاورزان و روحانیون را برانگیخت، زیرا اقتصاد داخلی را تحت‌الشعاع قرار می‌داد.
اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران در عصر ناصرالدین شاه
دوران حکومت ناصرالدین شاه (۱۲۲۷-۱۲۷۵ شمسی) مصادف با افزایش نفوذ استعمارگران اروپایی در ایران بود. شاه قاجار که با مشکلات مالی شدیدی روبرو بود، برای تأمین هزینه‌های دربار و سفرهای پرخرج خود به اروپا، امتیازات متعددی به دول خارجی واگذار می‌کرد. از جمله این امتیازات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- امتیاز رویتر (۱۸۷۲م): که تقریباً تمام منابع اقتصادی کشور را در اختیار بارون جولیوس دو رویتر قرار می‌داد.
- امتیاز بانک شاهی (۱۸۸۹م): که انحصار نظام بانکی ایران را به بریتانیا سپرد.
- امتیاز تنباکو (۱۸۹۰م): که انحصار تولید، فروش و صادرات تنباکو را به شرکت رژی اعطا می‌کرد.
شرایط اجتماعی پیش از نهضت تنباکو
جامعه ایران در این دوره به شدت تحت تأثیر نفوذ خارجی و استبداد داخلی قرار داشت. روحانیون به عنوان تنها نهاد مستقل از حکومت، نقش مهمی در بسیج مردم ایفا می‌کردند. بازرگانان و پیشه‌وران نیز که منافع اقتصادی‌شان به خطر افتاده بود، به مخالفت با این امتیازنامه برخاستند.
شخصیت آیت الله میرزا حسن شیرازی و نقش او در نهضت تنباکو
آیت الله میرزا حسن شیرازی، مرجع تقلید بزرگ شیعه در سامرا، از چهره‌های تأثیرگذار این جنبش بود. او با درک نارضایتی عمومی، در سال ۱270ش (1309ق) فتوای معروف خود را صادر کرد:
“استعمال تنباکو و توتون در هر شکل، حرام و در حکم جنگ با امام زمان صلوات الله علیه است.”
این فتوا به سرعت در سراسر ایران منتشر شد و مردم حتی در دربار ناصرالدین شاه از استعمال تنباکو خودداری کردند. این اتحاد بین روحانیت و مردم، حکومت را مجبور به لغو امتیاز کرد.
در تقویم رسمی ایران، روز ۲۴ اردیبهشت به‌صورت نمادین به‌عنوان روز لغو امتیاز تنباکو ثبت شده است، هرچند زمان دقیق صدور فتوای آیت الله میرزا حسن شیرازی (رحمه الله) مطابق با رمضان سال ۱۳۰۹ قمری است.
مکانیسم‌های توزیع و گسترش فتوای تحریم تنباکو در سراسر ایران
۱. سیستم قاصدهای ویژه (پیک‌های مخفی)
فتوای تاریخی آیت الله میرزا حسن شیرازی (رحمه الله)، ابتدا از طریق شبکه‌ای سازمان‌یافته از قاصدهای ویژه به مراکز اصلی ارسال شد. بر اساس گزارش‌های تاریخی، این پیام در مدت زمان بی‌سابقه ۱۱ روز از سامرا (مقر میرزای شیرازی) به تهران رسید. قاصدها از مسیرهای فرعی و کاروانسراهای امن استفاده می‌کردند تا از دستگیری توسط مأموران حکومتی در امان بمانند. جالب آنکه بر اساس خاطرات معتمدالسلطنه، هر قاصد تنها بخشی از مسیر را طی می‌کرد و پیام به صورت زنجیره‌ای و با کدهای خاص بین قاصدها منتقل می‌شد تا در صورت دستگیری یکی، کل شبکه افشا نشود.
۲. خطبای نماز جمعه (رسانه‌های جمعی آن دوره)
پس از رسیدن پیام به شهرهای اصلی، خطبای نماز جمعه نقش کلیدی در انتشار عمومی فتوا ایفا کردند. در تهران، حاج شیخ هادی نجم‌آبادی در مسجد شاه (مسجد امام فعلی) و در اصفهان، آقا نجفی در مسجد جامع، متن فتوا را با صدای بلند قرائت کردند. این روش موجب شد فتوا در مدت ۱۸ روز به ۴۷ شهر مهم ایران برسد. نکته قابل توجه آنکه خطبا اغلب متن فتوا را با تفسیرهای محلی همراه می‌کردند تا برای عامه مردم قابل فهم‌تر باشد. مثلاً در تبریز، میرزا جواد مجتهد تبریزی با اضافه کردن مثال‌هایی از زیان‌های اقتصادی قرارداد برای تجار محلی، تأثیرگذاری این پیام را افزایش داد.
۳. شبکه بازار (سندیکای طبیعی تجار)
تجار و بازرگانان که خود از اصلی‌ترین زیاندیدگان قرارداد رژی بودند، به بهترین مبلغان فتوا تبدیل شدند. آنان از نفوذ خود در شبکه‌های اقتصادی استفاده کرده و ظرف ۲۳ روز پیام را به اکثر روستاهای ایران رساندند. در بسیاری از شهرها، بازاریان با تعطیل کردن دکان‌های خود و جمع‌آوری تنباکوهای موجود، به صورت عملی به فتوا جامه عمل پوشاندند. اسناد موجود در آرشیو اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد که حتی تجار غیرمسلمان (مانند ارامنه جلفای اصفهان) نیز به احترام خواست عمومی، از همکاری با شرکت رژی خودداری کردند.
۴. قهوه خانه‌ها (رسانه‌های مردمی)
قهوه خانه‌ها که در آن دوره نقش کافه‌های امروزی را ایفا می‌کردند، به کانون‌های اجرای فتوا تبدیل شدند. بر اساس تحقیقات میدانی عبدالحسین نوایی، در تهرانِ آن زمان حدود ۳۲۰ قهوه خانه فعال وجود داشت که ۲۳۰ مورد از آن‌ها (یعنی ۷۲ درصد) ظرف ۴۸ ساعت پس از دریافت خبر فتوا، تنباکوهای خود را به صورت عمومی در آتش سوزاندند. این اقدام نمادین تأثیر روانی فوق العاده‌ای بر مردم گذاشت. در برخی شهرها مانند کاشان، صاحبان قهوه خانه‌ها قلیان‌های شکسته شده را به درب خانه‌های ثروتمندان می‌فرستادند تا آن‌ها را نیز به پیوستن به جنبش ترغیب کنند.
۵. زنان به عنوان مبلغان پنهان
اگرچه نقش زنان در منابع رسمی کمتر ثبت شده، اما خاطرات شخصی و نامه‌های خصوصی (مانند مکاتبات خانوادگی عین السلطنه) نشان می‌دهد که زنان طبقات مختلف، از دربار تا عامه مردم، در انتقال پیام فتوا نقش اساسی داشتند. آن‌ها در مجالس زنانه و از طریق سیستم «پیشی‌خوانی» (ارسال پیام با خدمتکاران زن بین خانه‌ها) خبر فتوا را منتشر می‌کردند. جالب‌تر آنکه بر اساس خاطرات تاج السلطنه (دختر ناصرالدین شاه)، زنان حرمسرای شاهی پیش از بسیاری از مردان دربار از مفاد فتوا مطلع شده بودند.
۶. هنرهای مردمی (تقلید، تعزیه و نقاشی‌های دیواری)
هنرمندان مردمی با استفاده از ابزارهای فرهنگی، فتوا را به شکلی مؤثر منتشر کردند. در اصفهان، نقاشان قهوه‌خانه‌ای تصاویری از «شیطان انگلیسی» که کیسه‌های تنباکو را می‌دزدد، بر دیوارها کشیدند. در شیراز، تعزیه‌خوان‌ها نمایش‌هایی با موضوع «شهادت تاجر ایرانی به دست خارجیان» اجرا کردند. این روش‌ها موجب شد حتی بی‌سوادان نیز پیام اصلی جنبش را درک کنند.
نقش زنان در نهضت تنباکو
اگرچه در منابع تاریخی سنتی کمتر به نقش زنان پرداخته شده، اما اسناد و خاطرات باقی‌مانده نشان می‌دهد که زنان نقشی کلیدی و پیشگام در موفقیت نهضت تنباکو ایفا کردند. مشارکت زنان در این جنبش را می‌توان در چند سطح تحلیل کرد:
۱. زنان دربار و حرمسرا
- همسران و کنیزان ناصرالدین شاه در اعتراض به امتیاز تنباکو، قلیان‌ها را شکستند و از استعمال تنباکو خودداری کردند.
- برخی از زنان حرمسرا به صورت پنهانی با روحانیون و مخالفان امتیاز در ارتباط بودند و اخبار داخلی دربار را به آنان منتقل می‌کردند.
۲. زنان بازاری و شهری
- زنان بازاری در شهرهای بزرگ مانند تهران، اصفهان و شیراز، با تشویق همسران خود به مقاومت در برابر امتیاز تنباکو، نقش مهمی در گسترش تحریم ایفا کردند.
- در برخی موارد، زنان به صورت مستقیم در تجمعات اعتراضی شرکت می‌کردند و با بستن بازارها به جنبش کمک می‌رساندند.
۳. زنان شاعر و ادیب
- شاعران زنی مانند شمس الضحی میرزا نصرالله بهبهانی با سرودن اشعار اعتراضی، به بسیج افکار عمومی کمک کردند.
- نامه‌نگاری‌های زنان تحصیل‌کرده با علما و مراجع تقلید، نشان‌دهنده سطح آگاهی سیاسی آنان است.
۴. سازماندهی مقاومت در خانه‌ها
- زنان با مدیریت مصرف خانوار، به تحریم تنباکو عمق بخشیدند و حتی در مواردی از پذیرایی از مهمانان با قلیان خودداری می‌کردند.
- در برخی شهرها، زنان به صورت دسته‌جمعی به مساجد می‌رفتند و از علما می‌خواستند که در برابر این امتیاز ایستادگی کنند.
پیامدهای نهضت تنباکو
۱. پیامدهای سیاسی
الف) تضعیف مشروعیت ناصرالدین شاه و نظام قاجار
نهضت تنباکو ضربه‌ای مهلک به حیثیت سیاسی ناصرالدین شاه وارد آورد. این جنبش:
- زوال مشروعیت الهی پادشاه: در نظام فکری سنتی ایران، شاه «ظل الله» (سایه خدا) محسوب می‌شد. اما مقاومت عمومی در برابر فرمان شاه و پیروی از حکم شرعی میرزای شیرازی، این مشروعیت دینی را به چالش کشید. مردم عملاً نشان دادند که اطاعت از مرجع تقلید را بر فرمان پادشاه ترجیح می‌دهند.
- سقوط اقتدار دنیوی شاه: برای اولین بار در تاریخ قاجار، توده‌های مردم از طبقات مختلف (روحانیون، بازرگانان، پیشه‌وران و حتی زنان حرمسرا) متحد شدند و حکومت را مجبور به عقب‌نشینی کردند. این امر نشان داد که قدرت مطلق شاه محدود شده است.
- افشای وابستگی حکومت به خارج: امتیاز تنباکو و سپس عقب‌نشینی شاه در برابر خواست مردم، نشان داد که دربار قاجار بیشتر به منافع خارجی توجه دارد تا مصالح ملی.
ب) زمینه‌سازی برای انقلاب مشروطه
نهضت تنباکو به عنوان آزمایشگاهی سیاسی برای انقلاب مشروطه عمل کرد:
- الگوی اتحاد نیروهای اجتماعی: موفقیت اتحاد روحانیون (به رهبری میرزای شیرازی)، بازرگانان (مانند حاج محمدتقی بنکدار) و روشنفکران (نظیر سیدجمال الدین اسدآبادی) الگویی شد برای همکاری این گروه‌ها در مشروطه.
- تجربه مبارزه مدنی: مردم آموختند که می‌توانند از طریق تحریم، اعتصاب و فشار عمومی، بدون خشونت به اهداف سیاسی دست یابند. این درس در مشروطه به کار گرفته شد.
- بیداری سیاسی روشنفکران: بسیاری از مشروطه‌خواهان اولیه (مانند ملک المتکلمین و سیدمحمد طباطبایی) از فعالان نهضت تنباکو بودند که بعدها تجربیات خود را در انقلاب مشروطه به کار بستند.
ج) تحول نقش سیاسی روحانیت
پس از نهضت تنباکو، نهاد مرجعیت تقلید وارد عرصه جدیدی از فعالیت سیاسی شد:
- تثبیت رهبری دینی-سیاسی: مراجع تقلید از این پس نه فقط در امور شرعی، بلکه در مسائل ملی نیز اظهار نظر می‌کردند. این روند در مشروطه (با فتاوای آخوند خراسانی) و انقلاب اسلامی (با رهبری امام خمینی) تداوم یافت.
- شکل‌گیری شبکه ارتباطی روحانیون: مکاتبات میرزای شیرازی با علمای شهرها نشان داد که روحانیت می‌تواند یک شبکه سراسری برای بسیج مردمی ایجاد کند. این شبکه در مشروطه و انقلاب اسلامی توسعه بیشتری یافت.
- تغییر رابطه حکومت و روحانیت: حکومت قاجار پس از این واقعه مجبور شد در تصمیم‌گیری‌های مهم با علما مشورت کند، هرچند این رابطه همواره پرتنش باقی ماند.
۲. پیامدهای اقتصادی
الف) تأثیر مستقیم بر اقتصاد ایران
- غرامت سنگین به شرکت رژی: دولت ایران مجبور شد مبلغ 500 هزار لیره (معادل حدود 10 میلیون تومان آن زمان) به عنوان خسارت به شرکت انگلیسی بپردازد. این پرداخت که از طریق وام از بانک شاهی انجام شد، بحران مالی دولت را تشدید کرد.
- توقف سرمایه‌گذاری خارجی: اگرچه لغو امتیاز موجب شد سرمایه‌گذاران خارجی برای مدتی از ایران دوری کنند، اما از طرف دیگر نشان داد که هر سرمایه‌گذاری باید منافع ملی را در نظر بگیرد.
- رکود موقت صنعت تنباکو: با لغو امتیاز، سیستم توزیع تنباکو دچار اختلال شد و مدتی طول کشید تا بازار به حالت عادی بازگردد.
ب) تحولات ساختاری در اقتصاد
- رشد طبقه بازرگانان مستقل: بازرگانانی که در نهضت نقش داشتند (مانند تجار تبریز و اصفهان) پس از این واقعه اعتماد به نفس بیشتری یافتند و در دوره مشروطه به یکی از ارکان اصلی جنبش تبدیل شدند.
- توجه به صنایع داخلی: این جنبش موجب شد برخی تجار به فکر ایجاد صنایع ملی بیفتند. برای مثال، اولین کارخانه‌های نساجی مدرن در سال‌های پس از نهضت تنباکو تأسیس شدند.
- تغییر نظام مالیاتی: دولت پس از این واقعه تلاش کرد به جای واگذاری امتیازات، نظام مالیاتی را اصلاح کند، هرچند این تلاش‌ها چندان موفق نبود.
ج) تأثیرات بلندمدت اقتصادی
- الگویی برای ملی شدن صنعت نفت: تجربه نهضت تنباکو به ملی‌گرایان دوره مصدق نشان داد که می‌توان در برابر شرکت‌های خارجی ایستادگی کرد.
- تشدید بحران مالی دولت: هزینه‌های ناشی از این نهضت، دولت قاجار را بیش از پیش به استقراض خارجی وابسته کرد که این خود به یکی از عوامل انقلاب مشروطه تبدیل شد.
۳. پیامدهای اجتماعی
الف) دگرگونی در ساختار اجتماعی
- تقویت هویت ملی مدرن: مردم ایران برای اولین بار به صورت سراسری و فرامحلی علیه یک تصمیم حکومتی متحد شدند. این واقعه به شکل‌گیری مفهوم «ملت ایران» کمک کرد.
- افزایش آگاهی سیاسی توده‌ها: حتی اقشار سنتی جامعه که قبلاً در سیاست دخالت نمی‌کردند، پس از این واقعه به نقش خود در تعیین سرنوشت کشور پی بردند.
- شکاف بین دولت و ملت: نهضت تنباکو نشان داد که حکومت قاجار دیگر نماینده واقعی مردم نیست. این شکاف در مشروطه به اوج خود رسید.
ب) تحول نقش اجتماعی زنان
- ورود زنان به عرصه عمومی: اگرچه پیش از این هم زنان در برخی شورش‌های محلی حضور داشتند، اما نهضت تنباکو اولین جنبش ملی بود که زنان در آن نقش فعال ایفا کردند.
- تشکیل شبکه‌های زنانه: زنان در محلات مختلف با یکدیگر ارتباط برقرار کردند تا تحریم را اجرایی کنند. این شبکه‌ها بعدها در مشروطه توسعه یافتند.
- تغییر نگرش به نقش زن: مشارکت زنان در این جنبش، اگرچه محدود بود، اما ذهنیت سنتی درباره انفعال سیاسی زنان را تا حدی تغییر داد.
ج) تأثیرات فرهنگی و نمادین
- خلق اسطوره‌های مقاومت: داستان‌هایی مانند شکستن قلیان‌ها توسط زنان حرمسرا یا ایستادگی بازرگانان، به بخشی از فرهنگ مقاومت ایرانی تبدیل شد.
- تثبیت روش‌های مبارزه مدنی: تحریم به عنوان یک ابزار مبارزه در فرهنگ سیاسی ایران نهادینه شد. این روش بعدها در نهضت ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی نیز تکرار گردید.
- تقویت رسانه‌های مردمی: شبنامه‌ها و اعلامیه‌های نهضت تنباکو، پیش‌درآمدی بر مطبوعات آزاد دوره مشروطه شد.
نتیجه‌گیری
نهضت تنباکو نه‌تنها یک پیروزی مردمی علیه استعمار بود، بلکه نشان داد که اتحاد بین روحانیت و مردم می‌تواند حکومت‌ها را به عقب‌نشینی وادار کند. این رویداد پایه‌ای برای جنبش‌های بعدی ایران شد و تأثیرات آن تا انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ادامه یافت. بررسی این واقعه به درک بهتر تاریخ معاصر ایران و نقش مردم در تحولات سیاسی کمک می‌کند.
نهضت تنباکو نه تنها یک پیروزی تاریخی برای مردم ایران بود، بلکه الگویی برای جنبش‌های بعدی شد. نقش زنان در این نهضت، اگرچه کمتر مورد توجه قرار گرفته، اما بسیار حیاتی بود. پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این جنبش، مسیر تاریخ معاصر ایران را تغییر داد و نشان داد که اتحاد مردم می‌تواند حتی مستبدترین حکومت‌ها را به زانو درآورد.
سیستم انتشار فتوا نشان می‌دهد که جامعه ایران در آن دوره، علی‌رغم فقدان فناوری‌های مدرن ارتباطی، از شبکه‌های سازمان‌یافته و لایه لایه برای انتقال سریع پیام استفاده می‌کرد. این موفقیت حاصل همکاری سه نهاد سنتی بود:
نهاد مذهبی (روحانیون و منابر)
نهاد اقتصادی (بازار و پیشه‌وران)
نهادهای اجتماعی غیررسمی (قهوه خانه‌ها و مجالس زنانه)
مکانیسم انتشار این فتوای تاریخی می‌تواند الگویی برای تحلیل دیگر جنبش‌های اجتماعی در دوره پیشامدرن باشد.
نهضت تنباکو پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ذیل را در پی داشت:
تضعیف موقعیت ناصرالدین شاه: این جنبش نشان داد که حکومت قاجار مشروعیت مردمی خود را از دست داده است.
2. تقویت نقش روحانیت: روحانیون به عنوان رهبران جنبش‌های مردمی شناخته شدند.
3. بیداری ملی: نهضت تنباکو الگویی برای مقاومت در برابر استعمار شد.
4. تأثیر بر جنبش مشروطه: بسیاری از رهبران مشروطه، از تجربیات این نهضت الهام گرفتند.
نهضت تنباکو تنها یک اعتراض اقتصادی نبود، بلکه زلزله‌ای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بود که بنیان‌های نظام قاجار را لرزاند.
این جنبش عظیم با ایجاد تغییرات عمیق در روابط قدرت، ساختار اقتصادی و نقش‌های اجتماعی، مسیر تاریخ معاصر ایران را تغییر داد.
پیامدهای نهضت تنباکو آن چنان گسترده بود که می‌توان آن را «انقلاب کوچک» پیش از انقلاب مشروطه دانست. تجربیات این نهضت در تمام جنبش‌های بعدی ایران، از مشروطه گرفته تا انقلاب شکوهمند اسلامی، بازتاب یافت و نشان داد که وقتی اراده ملی شکل بگیرد، می‌توان حتی مستحکم‌ترین ساختارهای قدرت را به چالش کشید.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی‌تبار
منبع: تحریریه راسخون