چگونگی واگذاری امتیاز تنباکو و پیامدهای منفی آن برای ایران

ناصرالدین شاه با تشویق صدراعظم امین السطان برای سومین بار به اروپا سفر کرد در این سفر وی در اثر ولخرجی‌های زیاد، پول‌هایش تمام می‌شود، بنابراین تصمیم می‌گیرد که برای رفع این مشکل امتیازی را در زمینه کشت، توزیع و فروش توتون و تنباکو به یک انگلیسی به نام «ماژور تالبوت» واگذار و در مقابل ۲ هزار لیره دریافت کند. تالبوت از مشاوران و نزدیکان نخست وزیر انگلیس بود. مذاکره در شهر برایتن شروع شد. در این گفت وگو اعتماد السلطنه و تالبوت به توافق رسیدند و وقتی شاه به «برایتن» آمد، تالبوت توانست با دادن رشوه هایی به درباریان از جمله امین السلطان نظر موافق شاه را به دادن انحصار دخانیات جلب کند. بر پایه این قرارداد شرکت طرف قرارداد (کمپانی رژی) باید سالیانه ۱۵ هزار لیره به صندوق دولت ایران واریز می‌کرد و در مقابل کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو را در ایران در انحصار خود می‌گرفت. سیاست انگلیس در این گونه موارد این بود که خودش امتیازی را از کشوری نمی‌گرفت، بلکه شخصی را واسطه قرار می‌داد که آن شخص امتیاز را بگیرد و اگر ضرری متوجه وی می‌شد، دولت انگلیس پشتیبان او بود اما در اصل امتیاز از آن انگلیس بود.

بعد از اینکه قرارداد امضا شد، حدود یک سال طول کشید تا موسس شرکت رژی بتواند، دستگاه‌ها و تاسیسات خود را در ایران نصب کند. در این مدت، انعقاد قرارداد کاملا محرمانه باقی ماند و غیر از شاه و دست‌اندرکاران قرارداد و آن‌هایی که رشوه گرفته بودند، هیچ فرد دیگری از ماجرا خبر نداشت تا اینکه به تدریج حدود ۲۰۰ هزار تَن اروپایی وارد ایران شدند. در آن زمان معیشت بسیاری از مردم از طریق فروش توتون و تنباکو تأمین می‌شد و زارع و تاجر هیچ نوع اختیاری در تولید و فروش این محصول نداشتند. بنابراین رفته رفته موج اعتراضات آغاز شد و برخی از تاجران از فروش محصول خود به شرکت رژی خودداری کردند.

این قرارداد، افزون بر زیان‌های اقتصادی در زمینه‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نیز زیان هایی در پی داشت؛ زیرا بنا بر بندهای گوناگون قرارداد، صاحبان امتیاز توتون و تنباکو برای آگاهی از میزان محصول زارعان به هرگونه تفحص و تجسس مجاز بودند. مأموران دولتی نیز باید برای تحقق این امر با آنها همکاری می‌کردند. افزون بر این، همه وسایل و لوازمی که صاحبان امتیاز از خارج وارد می‌کردند از هزینه‌های گمرکی و پرداخت هرگونه مالیات معاف بود همچنین با به اجرا درآمدن این قرارداد، عوامل انگلیس بر تمام زندگی مردم ایران حاکمیت می‌یافتند و هرگونه سلاح و ابزار نظامی را که برای تسلط تدریجی بر ایران لازم داشتند با عنوان لوازم کمپانی به ایران وارد می‌کردند. همچنین یکی دیگر از پیامدهای منفی آن، حضور فرهنگ اروپایی در کشور اسلامی بود که حساسیت‌های بسیاری را بر می‌انگیخت. هجوم گروه بزرگی از اروپایی‌ها به ایران، حتی شکل ظاهری شهر و بازار را تغییر داد و بسیاری را به این نتیجه رساند که گویی تاسیس شرکت و امتیاز انحصاری توتون و تنباکو فقط بخشی از ماجرا است و هدف اصلی‌تر این است که فرهنگ اروپایی در ایران رواج یابد و ایران به تدریج به مستعمره انگلیس تبدیل شود.

 مهم ترین ویژگی‌های نهضت تنباکو

برخی جنبه‌های نهضت تحریم تنباکو، مانند حضور زنان در صحنه مبارزه به ویژه با انگیزه دفاع دینی و بیگانه ستیزی برای نخستین بار در تاریخ ایران به وقوع پیوست از دیگر جنبه‌های این نهضت می‌توان به همگانی بودن نهضت و اتحاد گروه‌ها و اصناف از جمله تاجران، روشنفکران و علما در اجرای حکم تحریم و پیروی از میرزای شیرازی که در مسئولان دولتی و دربار نیز اثر گذاشت، اشاره کرد از همه مهمتر آنکه نهضت تنباکو در تاریخ معاصر ایران، نخستین حرکت گسترده موفقیت آمیز در برابر قدرت مطلق حکومت بود که ۱۵ سال بعد نهضت مشروطه از آن سرچشمه گرفت.

 همدلی و اتحاد ملت برای مقابله با زورگویی

علما و رهبران مذهبی وقتی تسلط تدریجی انگلیس بر ایران را با بستن این عهدنامه دیدند، تلاش کردند تا زیان‌های اقتصادی این قرارداد، پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن را نیز به مردم یادآور شوند، بدین ترتیب مردم با آگاهی هایی که بدست آوردند و به کمک روحانیون دست به قیام گسترده و عمومی زدند و در این شرایط بود که میرزای شیرازی فتوای تحریم تنباکو را صادر کرد. بنابراین مردم خواسته‌های خود را به وسیله تلگراف با صراحت با شاه مطرح کردند و از وی خواستند از واگذار کردن منابع مسلمانان به مسیحیان خودداری کند. آنها همچنین شاه را تهدید کردند که اگر به خواسته آنها توجه نکند، خود با اسلحه از حقشان دفاع خواهند کرد در این میان، مردم تهران، فارس، آذربایجان و اصفهان، بیشتر از دیگر نقاط ایران واکنش نشان دادند. عوامل نارضایتی مردم از این تحریم، در سراسر ایران یکسان نبود؛ زیرا فارس بیشترین کشت تنباکو را داشت و تهران کمترین. از تلگراف‌های مردم تبریز نیز چنین برمی آمد که عامل نگرانی آنها سلطه بیگانگان بود و مردم تهران برای دین و حضور بیگانگان در ایران نگران بودند.

در واقع با ورود نمایندگان شرکت رژی به شیراز در اردیبهشت ۱۲۷۶ خورشیدی بازار این شهر شلوغ شد. پس از این اقدام بازار و بازاریان شیراز و پس از بازتاب این رویداد بازاریان شهرهای مهم به یک اعتصاب عمومی دست زدند در شیراز قوام‌الملک که ملاحظه کرد با وجود سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری، بازگشت آرامش به شهر ناممکن است، او را به عراق تبعید کرد اما کسبه در اعتراض به این موضوع بازار را تعطیل و در صحن حضرت احمدبن موسی(ع) (شاه‌چراغ) اجتماع کردند. مردم خواستار بازگرداندن سید به شیراز شدند. قوام‌الملک که از این تجمع هراسان شده بود، دستور داد که با تیراندازی مردم را متفرق کنند. به دنبال اجرای این فرمان، عده‌ای از مردم در شاه‌چراغ کشته و زخمی شدند. در این زمان سید جمال الدین اسدآبادی به پیشنهاد سید علی اکبر فال اسیری که در تبعید بود، نامه‌ای به میرزای شیرازی نوشت که این نامه بیانگر درک عمیق سید از وضعیتی است که مردم آن زمان داشتند و بیان می‌کند که میرزای شیرازی به خاطر موقعیت خاص خود، چه مسوولیت سنگینی برعهده اش است. همچنین سید حسن مدرس در خصوص فتوای میرزای شیرزای گفته بود: واقعه دخانیه، توپی بود که سحرگاه، مردم تیزهوش خفته را بیدار کرد و به طور طبیعی، از زلزله شدیدی که متعاقب آن بایستی به وقوع بپیوندد، باخبرشان کرد. عامه مردم هم که به علت بی‌خبری، درکی از آن واقعه نداشتند، خطر را احساس نمودند و چون به علمای مذهبشان اعتقاد داشتند، همراه آنان به حرکت درآمدند.

 سرانجام امتیاز تنباکو

پس از شورش و اعتراضات آحاد جامعه سرانجام ناصرالدین شاه پس از مذاکرات طولانی با کمپانی، امتیاز تنباکو را لغو کرد، البته نباید از نظر دور داشت که وقتی امتیازنامه رژی ملغی شد، دولت ایران ناچار شد، غرامت بپردازد. این غرامت ۵۰۰ هزار لیره بود، حال آنکه رژی بیش از ۱۳۰ هزار لیره سرمایه‌گذاری نکرده بود. در حقیقت صاحب امتیاز، سود ۱۰ ساله آینده خود را هم گرفت و بدون سرمایه‌گذاری سود کلانی به جیب زد.