به گزارش توتون صنعت به نقل از اقتصاد آنلاین، مصرف دخانیات در سرتاسر دنیا، حداقل از دید پزشکی مسأله‌ای منفی برای یک جامعه در نظر گرفته می‌شود، با این حال، صنعت دخانیات گردش مالی قابل توجهی در سرتاسر دنیا دارد، طبق آمار مرکز جهانی بهداشت، 1.3 میلیارد نفر در سرتاسر دنیا انواع دخانیات مصرف می‌کنند، 80 درصد این افراد، در کشورهای با متوسط و کم درآمد زندگی می‌کنند. این مسأله در مورد ایران نیز صادق است، با وجود مضرات مصرف دخانیات، بسیاری از خانوارها بخشی از هزینه‌های خود را به آن اختصاص می‌دهند. طبق گزارش وزارت صمت (فرهیختگان)، مصرف سیگار در ایران به صورت سالانه به 73 میلیارد نخ می‌رسد. طبق گزارش فرهیختگان، گردش مالی دخانیات در ایران سالانه 60 هزار میلیارد تومان می‌باشد.
مصرف دخانیات در خانوارهای شهری طبق داده‌های هزینه- درآمد خانوارهای شهری که توسط مرکز آمار ایران منتشر می‌شود، یک خانوار شهری در سال 1401 به طور میانگین مبلغ 600 هزار تومان از درآمد سالانه خود را صرف دخانیات کرده است، این مبلغ حدود 0.43 درصد(43 صدم درصد) از هزینه‌های خانوار در سال مذکور را شامل می‌شود.
هزینه خانوارها برای گروه دخانیات در طی زمان طبق داده‌های مرکز آمار ایران، خانوارهای شهری در سال 1391 حدود 82 هزار تومان برای دخانیات هزینه کرده‌اند، این هزینه با رشدی 7.2 برابری به حدود 600 هزار تومان در سال 1401 رسیده است. نمودار زیر، میانگین هزینه یک خانوار شهری برای گروه دخانیات در سال‌های 1391 الی 1401 را نشان می‌دهد. متوسط هزینه یک خانوار شهری برای گروه دخانیات (میلیون تومان)
نکته قابل توجه این است که عددهای ذکر شده، ارقام اسمی می‌باشند و برای مقایسه صحیح نیاز است تا اثر تورم از آن حذف شود، با در نظر گرفتن سال پایه 1400، یک خانوار شهری در سال 1391 به طور میانگین 527 هزار تومان برای گروه دخانیات هزینه کرده است. حذف اثر تورم با در نظر گرفتن سال 1400 به عنوان سال پایه به این معنی است که هزینه کرد خانوار در سال مورد نظر، به چه میزانی در سال 1400 ارزش دارد. به عنوان مثال، در مورد دخانیات، هزینه 82 هزار تومانی خانوار در سال 1391 برابر با 527 هزار تومان در سال 1400 می‌باشد. همچنین با در نظر گرفتن سال پایه 1400، میانگین هزینه کرد یک خانوار شهری برای گروه دخانیات در سال 1401، برابر با 411 هزار تومان می‌باشد. نمودار زیر، میانگین هزینه حقیقی یک خانوار شهری برای گروه دخانیات در سال‌های 1391 الی 1401 را در سال پایه 1400 نشان می‌دهد.
هزینه دخانیات (حقیقی)
همانطور که مشاهده می‌شود بیشترین میزان مصرف حقیقی دخانیات در سال 1397 بوده است. روند مصرف حقیقی دخانیات از سال 1397 الی 1401 کاهشی بوده است. همچنین این روند از سال 1391 الی 1395 نیز کاهشی بوده است. اما از سال 1395 الی 1397 روند هزینه‌کرد حقیقی دخانیات در خانوارهای شهری افزایشی بوده است. (توتون صنعت:صرفا از نظر ارزش ریالی و این الزاما به معنای مقداری نیست ، این افزایش یا کاهش هزینه‌ای ممکن هم هست ناشی از نوسانات قیمتی باشد ) همچنین بیشترین هزینه‌کرد حقیقی خانوار برای گروه دخانیات در سال 1397 گزارش شده است. طبق داده‌های مرکز آمار ایران و با حذف اثر تورم از داده‌ها (سال پایه 1400) یک خانوار شهری به طور میانگین 608 هزار تومان در سال 1397 برای گروه دخانیات هزینه کرده است. همچنین کمترین هزینه‌کرد حقیقی خانوار برای گروه دخانیات در سال 1401 گزارش شده است. طبق داده‌های مرکز آمار ایران و با حذف اثر تورم از داده‌ها (سال پایه 1400) یک خانوار شهری به طور میانگین 411 هزار تومان در سال 1401 برای گروه دخانیات هزینه کرده است.
افزایش هزینه دخانیات خانوارها علی رغم کاهش کل مصرف آنان در صورتی که اثر تورم را از هزینه‌های خانوار، و همچنین هزینه‌های دخانیات آن حذف کنیم، به نتایج جالبی دست پیدا می‌کنیم. به عنوان مثال، در سال 1397، علی رغم کاهش 5 درصدی هزینه‌های حقیقی خانوار(این مسأله نشان از کاهش مصرف خانوار دارد)، هزینه حقیقی خانوار برای دخانیات حدود 20 درصد افزایش داشته است، از سوی دیگر، علی رغم رشد هزینه حقیقی خانوار در سال 1401، هزینه حقیقی برای دخانیات نسبت به سال پیش از آن بیشتر از ده درصد کاهش داشته است. در واقع این مسأله را می‌توان اینگونه توضیح داد که آیا افزایش و یا کاهش مصرف دخانیات در خانوار به دلیل کاهش مصرف کلی خانوار بوده است یا خیر. به عنوان مثال، اگرچه مصرف خانوار در سال 1397 نسبت به سال پیش از خود کاهشی بوده است. با این حال مصرف دخانیات افزایش داشته است.
تغییرات هزینه حقیقی خانوار (هزینه کل و دخانیات-درصد)
همچنین برای در نظر نگرفتن اثر تورم بر روی هزینه‌های خانوار و مقایسه بهتر، می‌توان سهم دخانیات از کل هزینه‌های خانوار در سال‌های مختلف را بررسی کرد. طبق داده‌های هزینه- درآمد خانوار، یک خانوار شهری به طور میانگین در سال 1391 حدود 5 صدم درصد از کل هزینه‌های خود را به گروه دخانیات اختصاص داده است، سهم گروه دخانیات از کل هزینه‌های خانوار شهری در سال 1401 حدود43 صدم درصد می‌باشد، همچنین بیشترین سهم دخانیات از کل هزینه‌های خانوار شهری در سال 1398، حدود 64 صدم درصد می‌باشد. کمترین سهم دخانیات از کل هزینه‌های خانوار شهری در سال 1401، و حدود 43 صدم درصد می‌باشد.
سهم گروه دخانیات از کل هزینه‌های خانوار شهری (درصد)
سهم بیشتر هزینه دخانیات از مخارج خانوار در دهک‌های پایین درآمدی داده‌های هزینه - درآمد خانوار نشان می‌دهد خانوارهای شهری در دهک‌های پایین(گروه‌هایی با هزینه و درآمد کمتر) سهم بیشتری از هزینه‌های خود را به دخانیات اختصاص می‌دهند، خانوارهای شهری در دهک‌های اول، دوم و سوم، به عنوان کم‌هزینه‌ترین گروه‌های جامعه، به ترتیب 92 صدم درصد، 73 صدم درصد، و76 صدم درصد از هزینه‌های خود را به گروه دخانیات اختصاص می‌دهند. از سوی دیگر، دهک‌های دهم، نهم، و هشتم، به عنوان پرهزینه‌ترین گروه‌های جامعه، به ترتیب 17 صدم درصد، 42 صدم درصد، و41 صدم درصد از هزینه‌های خود را به گروه دخانیات اختصاص می‌دهند.
نمودار سهم دخانیات از کل هزینه‌های خانوار شهری در دهک‌های هزینه‌ای(درصد)
وضعیت ناسالم مصرف در دهک‌های کم درآمد نکته قابل توجه در دهک‌هایی که درآمد و در نتیجه آن هزینه کمتری دارند، مصرف ناسالم در گروه خوراکی‌ها و دخانی‌هاست، میزان هزینه سالانه برای تهیه انواع نوشابه و دخانیات در دهک هزینه‌ای اول(کم‌هزینه‌ترین دهک)، برابر با 545 هزار تومان می‌باشد که از هزینه‌کرد این دهک برای مواردی مانند حبوبات، انواع تخم پرندگان، خشکبار، گوشت حیوانات دریایی، و انواع شیر بیشتر است. در واقع خانوارهای دهک اول می‌توانند با هزینه‌ای که برای خرید انواع نوشابه و دخانیات می‌پردازند، مصرف انواع شیر را نزدیک به 2 برابر، و یا مصرف گوشت حیوانات دریایی را نزدیک به 3.7 برابر افزایش دهند. اقتصاددانان در سرتاسر دنیا در موارد بسیاری به وضعیت ناسالم هزینه‌کرد افراد کم درآمد در گروه خوراکی و دخانی‌ها پرداخته‌اند. مصرف ناسالم این گروه در شرایطی اتفاق می‌افتد که وقوع بیماری می‌تواند آسیب بسیار زیادی به وضعیت خانوارهای کم درآمد وارد کند.
مصرف دخانیات در گروه‌های شغلی طبق داده‌های هزینه درآمد خانوار، گروه‌های شغلی کارگران ساده، متصدیان مونتاژکاران ماشین‌آلات و دستگاه‌ها و رانندگان وسایل نقلیه، و صنعتگران و کارکنان مشاغل مربوط، بیشترین میزان هزینه برای گروه دخانیات را داشته‌اند. خانوارهای شهری در گروه‌های ذکر شده در سال 1401 به طور میانگین به ترتیب برابر با 817 هزار تومان، 780 هزار تومان، و 745 هزار تومان برای مصرف دخانیات هزینه کرده‌اند. همچنین کمترین هزینه برای دخانیات در سال 1401 مربوط به گروه‌های شغلی متخصصان (علمی و فنی)، کارمندان امور اداری و دفتری، و کارکنان خدماتی و فروشندگان می‌باشد. خانوارهای شهری در گروه‌های ذکر شده در سال 1401 به طور میانگین به ترتیب برابر با 195 هزار تومان، 344 هزار تومان، و 479 هزار تومان برای مصرف دخانیات هزینه کرده‌اند. نکته: گروه سایر و اظهار نشده از گروه‌های شغلی موجود در تحلیل حذف شده است.
مصرف دخانیات در استان‌های کشور طبق داده‌های هزینه درآمد خانوار، خانوارهای شهری در استان‌های همدان، بوشهر، و چهار محال و بختیاری، بیشترین هزینه را برای دخانیات داشته‌اند. میانگین هزینه یک خانوار شهری در استان‌های ذکر شده در سال 1401، به ترتیب برابر با 1 میلیون و 108هزار تومان، 1 میلیون و 46 هزار تومان، و 983 هزار تومان می‌باشد. همچنین سهم دخانیات از کل هزینه‌های خانوار در استان‌های ذکر شده به ترتیب برابر با 81 صدم درصد، 73 صدم درصد، و 73 صدم درصد می‌باشد. خانوارهای شهری در استان‌های هرمزگان، کرمان، و خراسان جنوبی، کمترین هزینه را برای گروه دخانیات داشته‌اند. میانگین هزینه یک خانوار شهری در استان‌های ذکر شده در سال 1401، به ترتیب برابر با 42 هزار تومان، 64 هزار تومان، و 87 هزار تومان می‌باشد.
نمودار میانگین هزینه یک خانوار شهری در سال 1401 برای گروه دخانیات در استان‌های مختلف
از یافته‌های این پژوهش می‌توان نتیجه گرفت که کاهش درآمد یا افزایش قیمت تاثیری بر کاهش مصرف ندارد و نیز هزینه کالای دخانی سهم بیشتری از درآمد گروه‌های پایین درآمدی را به خود اختصاص می‌دهد و با افزایش قیمت، مصرف‌کننده دخانیات از سهم هزینه‌های لبنیات و حبوبات کل خانواده کم می‌کند به عبارتی با افزایش قیمت کالای دخانی به هر دلیل از جمله وضع مالیات نه‌تنها ممکن است فرد مصرف‌کننده به سمت کالاهای دخانی قاچاق یا تقلبی برود و سلامت خود را بیشتر به مخاطره بیندازد بلکه مجبور است از سهم کالاهای ضروری کل خانواده همچون شیر و حبوبات بکاهد و سلامت دیگر اعضای خانواده را هم به مخاطره بیاندازد.