آبادقطب تولید تنباکوی بوشهر

شهر آباد واقع در تنگستان از توابع برازجان، دو ساعتی با شهر بوشهر فاصله دارد. برای رسیدن به آباد باید از جاده‌های پرخطری که هر سال کشته می‌دهد، عبور کنید. اگرچه آباد قطب تولید تنباکوی بوشهر است اما کشت تنباکو در «سمل» از توابع برازجان، اهرم، دشتی، شبانکاره و پشت کوه هم متداول است. آن‌طور که یدالله بحرینی مطلق کارشناس کشاورزی اداره دخانیات برازجان به «توتون صنعت» می‌گوید: تنباکوهای کشت شده در بوشهر، واریته‌های یکسان دارند و همه این تنباکوها را با ساقه برداشت می‌کنند و از ساقه آن هم استفاده می‌شود.

 آغاز کشت پیشکار در مزارع بوشهر

این روزها در مزارع بوشهر، جنب و جوش زیادی هست. به گفته بحرینی مطلق، کشت پیشکار در مزارع تنباکوی این منطقه آغاز شده است. کشاورزانی که از 20 مهر خزانه‌گیری را آغاز کرده‌اند، به تدریج نشاءها را به مزرعه اصلی منتقل می‌کنند. گروهی دیگر که نشاء را دیرتر و اوایل دی ماه به مزارع منتقل می‌کنند، کشت پس‌کار دارند.

به گفته کارشناس کشاورزی اداره دخانیات برازجان، منطقه آباد یک منطقه تک محصول است و چون کشاورزان محصول دیگری نمی‌توانند کشت کنند، به توسعه تنباکو روی آورده‌اند.

او اضافه می‌کند: کیفیت تنباکوی برازجان از دیگر تنباکوها بیشتر است. این گیاه با ساقه مورد استفاده قرار می‌گیرد. نیکوتین و قندش بالاست و گل سرسبد تنباکوهای کشور است.

محصولی در این حد کیفی، صادرات رسمی به دیگر کشورها ندارد. بحرینی مطلق در این رابطه، ناشناخته بودن تنباکوی برازجان و سیاست‌های شرکت دخانیات را موثر دانسته و تاکید می‌کند که باید روی معرفی به بازار این نوع تنباکو کار شود.

او با اشاره به سه برابر شدن قیمت تنباکو در بازار امسال، نرخ این محصول را مهمترین دلیل جذابیت آن برای کشاورزان معرفی می‌کند.

به گفته کارشناس کشاورزی اداره دخانیات برازجان، سال گذشته شرکت دخانیات به ازای هر کیلوگرم تنباکوی درجه یک، 14 هزار تومان به کشاورزان پرداخت می‌کرد. این در حالی است که امسال در بازار قیمت از سه برابر هم بیشتر شده است.

او درباره دلیل بالارفتن قیمت‌ها عنوان می‌کند: تقاضا برای تنباکو زیاد شده ولی تولید به اندازه تقاضا نیست. بالارفتن قیمت در بازار آزاد سبب شده است که کشاورزان محصول خود را به ما تحویل ندهند.

 تنباکوی بوشهر در اختیار صنعت اصفهان

بحرینی مطلق می‌گوید: محصول مزارع تنباکوی بوشهر خریداری شده و به اصفهان منتقل می‌شود. در واقع خریدهای این استان برای تهیه خرمن برازجانی و بسته بندی به مجتمع دخانیات اصفهان فرستاده می‌شود. از آنجایی که حجم تنباکوی موجود در انبار بیشتر از میزان نیاز شرکت است، قصد داریم بخشی از تنباکوهای خریداری شده و نگهداری شده در کارتن خود را به بازار آزاد بفروشیم.

او اضافه می‌کند: مجوز لازم برای فروش تنباکو به بازار دریافت شده است. مجتمع دخانیات اصفهان ترجیح می‌دهد که تنباکو را داخل گونی تحویل بگیرد زیرا به تنباکوها در فرآیند تولید آب می‌زنند تا برای شستن و انتقال به روی غلتک آماده شود. اگر تنباکو داخل کارتن بسته‌بندی شده باشد، کارتن خیس شده و با محصول مخلوط می‌شود. به همین خاطر ما آن دسته از تنباکوها را به بازار آزاد عرضه می‌کنیم که داخل کارتن بسته‌بندی شده‌اند.

کارشناس کشاورزی اداره دخانیات برازجان بیان می‌کند: امسال 60 تا 70 تن تنباکو به بازار عرضه کردیم، حدود 30 تا 40 تن دیگر هم در انتظار است که اگر مجوز بدهند، به بازار عرضه می‌شود.

به گفته او تمام تنباکوهای برازجانی متعلق به استان بوشهر است. تنباکوی استان‌های دیگر از جمله اصفهان، مشهد و خوانسار را برگ چین می‌کنند اما تنباکوی بوشهر را با ساقه می‌برند و خشک می‌کنند. با همان ساقه هم استفاده می‌شود.

بحرینی مطلق درباره اینکه چرا تنباکوهای بوشهر با ساقه جمع‌آوری می‌شوند، اطلاعاتی در دسترس ندارد اما یادآور می‌شود: تمام تنباکوهای کشت شده در سراسر کشور واریته «روستیکا» هستند.

او استفاده از نوار تیپ و آبیاری قطره‌ای در مزارع تنباکوی بوشهر را ناشی از کمبود آب و خشکسالی معرفی می‌کند و می‌‎گوید: تا پیش از این، تمام مزارع تنباکوی بوشهر به صورت جوی پشته‌ای آبیاری می‌شد.

کارشناس کشاورزی اداره دخانیات برازجان می‌گوید: کشاورزان خودشان به صورت آزاد، نوار تیپ برای استقرار سامانه در مزارع خریداری کرده‌اند. استفاده از این سیستم‌ها منجر به این شده که مصرف آب در مزارع کم شود و سطح زیر کشت افزایش یابد زیرا با همان آب می‌توان سطح بیشتری را زیر کشت برد.

آن‌طور که کشاورزان عنوان می‌کنند اداره کل دخانیات بوشهر کمکی به آنها برای کسب و کارشان نمی‌کند. بحرینی مطلق هم درباره کمک به کشاورزان اعلام می‌کند: دخانیات با کسانی که می‌خواهند با این مجموعه همکاری داشته باشند، پیمان کشت می‌بندد و نهاده‌های مورد نیاز را در اختیارشان قرار می‌دهد. در این مدت که با کشاورزان پیمان بستیم، به دلیل حجم زیاد تنباکوی ذخیره انباری، خیلی اجباری نبود که آنها محصولشان را تحویل ما بدهند. بعضی اوقات که نوسان قیمت در بازار زیاد می‌شود، کشاورزان محصول خود را به بازار آزاد می‌فروشند. حدود چهار هزار تن در استان بوشهر تنباکو تولید می‌شود اما سال گذشته 60 تن تنباکوی برازجانی توسط کشاورزان به دخانیات فروخته شد.

 هزار هکتار زمین زیر کشت تنباکو

خزانه زمینی به طول 10 متر است که نشاءها در ردیف‌هایی به فاصله کمتر از یک متر داخل آن قرار گرفته‌اند. فاصله خطوط کشت نشاء برای این است که در زمان انجام عملیات کشاورزی، پا روی نشاء گذاشته نشود. چند ردیف از نشاءهای قطعه زمینی با این مشخصات، برای پوشش دادن یک هکتار زمین کافی است. آن طور که آمارهای اداره دخانیات استان بوشهر نشان می‌دهد، سطح کشت تنباکو در کل این استان هزار هکتار بوده است اما امسال این رقم بیشتر شده و همه به سمت کشت تنباکو رفته‌اند. اما کدام جاذبه باعث شده است که زمین‌های استان بوشهر تک محصولی شوند و کشاورزان زمین‌های زیر کشت تنباکو را توسعه دهند؟

 «منوشاد» اولین تنباکوکار منطقه آباد

کسی نمی‌داند نخستین بار چه کسی تنباکو را به منطقه آباد وارد کرده است. فقط همه می‌دانند که کشت تنباکو یک پیشه آباء و اجدادی است و احتمالا سوغات استعمار انگلیس است.

احمد یکی از تنباکوکاران منطقه آباد به «توتون صنعت» می‌گوید: شنیده‌ام که کسی به اسم «منوشاد» بذر را به منطقه آورده است.

او درباره دلایل تمایل کشاورزان به کشت تنباکو بیان می‌کند: ما اینجا گندم را دیم می‌کاریم چون بارندگی نیست، کشت گندم هم برای ما به صرفه نیست. تنباکو محصولی است که می‌شود آن را نگهداری کرد اما سایر محصولات را باید بعد از برداشت حتما به بازار عرضه کرد.

به گفته این کشاورز این روزها که سیستم آبیاری مزارع تغییر کرده است، فقط کافی است که هر ردیف تیپ 6 ساعت آبیاری کند تا محصول تنباکو به عمل آید اما در گذشته باید زمین را یک روز و نیم آبیاری می‌کردند که بتوانند محصول مناسب داشته باشند.

او اضافه می‌کند: چاه آبی که در اختیار دارم، سه اینچ آب در روز می‌کشد. به هر کارگر که از صبح تا ساعت 12:30 ظهر روی زمین کار می‌کند، باید 150 هزار تومان حقوق پرداخت کنم. هزینه کارگری هر هکتار مزرعه تنباکو 10 تا 12 میلیون تومان است و برای استقرار نوار تیپ در مزرعه هم چهار تا پنج میلیون تومان هزینه کرده‌ام.

احمد بیان می‌کند: کشاورزان برای سیستم نوار تیپی که در مزارع مستقر کرده‌اند، کمکی از دخانیات دریافت نکرده‌اند. این سیستم‌ها برای یک فصل زراعی گارانتی دارند که اگر مشکلی پیش بیاید، از سوی شرکت تامین کننده سیستم رفع می‌شود. گاهی هم مجری سیستم آبیاری به گارانتی ارائه شده خود، توجهی نمی‌کند. او قیمت خرید تنباکو توسط دخانیات را هم فاقد صرفه اقتصادی برای کشاورز معرفی می‌کند. به گفته این کشاورز، دخانیات محصول کشاورزان را به یک دهم قیمت بازار خریداری می‌کند. اگر قیمت‌های خرید را بالا ببرد، کشاورز ترجیح می‌دهد که به دخانیات بفروشد ولی قیمت را بالا نمی‌برد و ما محصول خود را به دلال می‌فروشیم.

او ادامه می‌دهد: در گذشته محصول خود را به صورت قرضی به دلال می‌فروختیم اما دو تا سه سالی است که این کار را نمی‌کنیم. دخانیات یک نهاد مطمئن است ولی دلال مطمئن نیست. دخانیات محصول ما را عمده می‌خرد اما زمان زیادی می‌برد که به دلال محصول خود را بفروشیم.

 بذر تنباکو در زمان رئیسعلی دلواری به بوشهر آمد

نامدار قاسمی ساکن شهر آباد از توابع تنگستان هم که کشت تنباکو شغل آباء و اجدادیش است، درباره زمان ورود بذر تنباکو اطلاعات دقیقی ندارد. او به «توتون صنعت» می‌گوید: بذر تنباکو را انگلیس در زمان رئیسعلی دلواری و جلوتر به ایران آورده است. من از پدرم شنیده‌ام که انگلیسی‌ها بذر این گیاه را آورده‌اند بعد جنگ در گرفت و آنها بوشهر را گرفتند. رئیسعلی انگلیسی‌ها را راند ولی یادگارشان در منطقه ماند.

او درباره گرایش مردم منطقه به کشت تنباکو بیان می‌کند: اگر گوجه و بادمجان بکاریم و محصول بازار نداشته باشد، خراب می‌شود در حالی که تنباکو را می‌شود چند سال نگه داشت. تنباکو خراب بشو نیست. سه تا چهار سال هم می‌شود این محصول را نگه داشت.

قاسمی عنوان می‌کند: بازاری که تورمش زیاد است، تولید محصولات دیگر به غیر از تنباکو در آن نمی‌صرفد. در استان بوشهر تنباکو سود می‌دهد. اگر گندم بکاریم، باران نمی‌آید و آب هم برای تولید گندم نیست. ما آب فقط به اندازه تولید تنباکو داریم. تنباکو زحمتش از گندم زیادتر است، ولی آب کمتر می‌برد.

او اضافه می‌کند: اگر گندم بکاریم، شاید درآمدش 10 روز کفاف خرید نان خانواده را بدهد. کسی که پنج سر یا شش سر نفر در خانه داشته باشد، کشت تنباکو برایش می‌صرفد. 200 کیلو تنباکو بیرون سه میلیون و 500 تومان است. از هر هکتار، سه تا سه و نیم تن تنباکو برداشت می‌کنیم در حالی که گندم در هر هکتار شاید دو تن در بیاید.

این کشاورز می‌گوید: تنباکوی ما خوش طعم است. منطقه ما ماهوری است و این منطقه تنباکویش خیلی خوب است.

 صدور غیر رسمی تنباکوی بوشهر به آن سوی آب

رضا قاسمی کشاورز دیگر اهل شهر آباد درباره کیفیت تنباکو در رگه‌های مختلف خاک آباد با «توتون صنعت» صحبت می‌کند.

او می‌گوید: به خاکی که سرخ است، خاک سرخ ماهوری می‌گوییم که تنباکوی حاصل از آن به خاطر اینکه چوب آن باریکتر است، گران‌تر بوده و هر کیلو تنباکوی سرخ ماهوری 130 هزار تومان قیمت دارد. تنباکوی سفید ماهوری هم یک قیمتی دارد.

قاسمی تاکید می‌کند: دخانیات باید قیمت خوب بگذارد. حداقل قیمت پایه باید 70 هزار تومان باشد تا خرج کارگر مزرعه را پر کند. او ادامه می‌دهد: اکنون بازار فقط دست دلال است. اگر دخانیات قیمت خوب بگذارد، ما محصول خود را به دخانیات تحویل می‌دهیم.

به گفته این کشاورز، از قدیم مرسوم بوده که تنباکوهای بوشهر به آبادان منتقل شده و از آنجا به آن سوی آب صادر می‌شده است.

او اضافه می‌کند: نمی‌دانم تنباکوی بوشهر را به شیخ‌نشین‌ها به چه قیمتی می‌فروشند اما می‌دانم که هنوز هم از سمت آبادان و خرمشهر، تنباکوی بوشهر را به آن سوی آب می‌فرستند.

قاسمی درباره نحوه برداشت تنباکو در بوشهر عنوان می‌کند: ما تنباکو را از کف می‌بریم. پشت برگی (جوانه اضافه) که اضافی است را می‌بریم. ساقه اصلی را روی زمین می‌اندازیم. 10 روز که ماند، گیاه را بر می‌گردانیم که پشتش آفتاب بخورد و زرد شود.

 باد 75 عامل خسارت به کشاورزان بوشهری

این کشاورز وزش باد را عامل بروز خسارت به کشاورزان بوشهری اعلام می‌کند. او می‌گوید: همیشه 75 روز بعد از عید به مدت 10 روز یک باد تندی در منطقه می‌وزد که به باد 75 مشهور است. ما طوری برنامه‌ریزی می‌کنیم که یا تنباکوهای خود را قبل از شروع وزش این باد جمع کرده باشیم یا اینکه محصول به صورت بوته سرپا در زمین وجود داشته باشد.

قاسمی می‌گوید: پیش‌کار و پس‌کار ما بر اساس این باد تنظیم می‌شود و تا کنون زمان وزش باد تغییر نکرده است. بعد از وزش باد 75 هوا به سمت شرجی می‌رود و گاهی برداشت در شرجی انجام می‌شود. این باد هیچ نشانه‌ای ندارد و هر سال سر موعد خود می‌وزد.

به گفته او تا پیش از ظهور موتور پمپ‌‌ها کشاورزان ناگزیر بوده‌اند که برای کشت و کار با استفاده از چهارپایان آب از داخل چاه بکشند اما حالا با تکنولوژی کارشان راحت شده است.

او یادآور می‌شود: بذر موجود در منطقه از بوته‌های مزارع به دست می‌آید و در واقع حاصل نخستین پایه‌های تنباکوی کشت شده در بوشهر است. بذرگیری از بوته‌ها تا کنون روی کیفیت محصول تاثیری نداشته است.