نفوذ جنبش تنباکو در لایه های بالای جامعه
محمد جعفر بگلو، پژوهشگر تاریخ، دلایل مقاومت مردم در برابر قرارداد رژی را واکاوی کرد:

نفوذ جنبش تنباکو در لایه های بالای جامعه

تاریخ شناسان جنبش تنباکو در دوره قاجاریه را نخستین اقدام مدنی فراگیر جامعه در برابر استبداد قلمداد می کنند. جنبشی که هنوز هم بررسی ریشه های آن به شناخت بهتر جامعه ایرانی و رفتارهایش در موقعیت های مختلف کمک میکند. بر اساس اسناد و متون تاریخی در نهضت تنباکو افراد و دسته های مختلفی دخیل هستند. در بخشی از اسناد تاریخی مصرف فراگیر دخانیات در میان مردم به عنوان یکی از محرک های پیوستن جامعه به این جنبش اعلام می شود اما محمد جعفر بگلو، پژوهشگر تاریخ در گفتوگو با «توتون صنعت» تاکید می کند که حس غرور ملی در ایرانیان و خدشه دار شدن این حس به دلیل وقایع آن دوران، سبب می ‎شود که این قیام نه تنها در داخل توده مردم، بلکه در لایه های بالایی جامعه هم نفوذ کند و حتی حرمسرا هم با جنبش همراه شود. این مقاومت نهایتا باعث عقب نشینی دولت میشود. به اعتقاد او مفهوم ملی گرایی در گذشته با امروز متفاوت بوده و ملی گرایی در عشق به وطن و دین نمود پیدا می کرده است.

به نظر شما چرا جنبش تنباکو شکل گرفت. ما در دوره پهلوی هم شاهد ایجاد انحصار در محصول سیگار هستیم اما در این دوره چنین عکسالعملی از سوی مردم مشاهده نمیشود. چرا؟

در دوره قاجاریه بعد از جنگهای ایران و روس، به ویژه بعد از اتفاقاتی که در آن جنگها افتاد و امضای قراردادهای مختلفی که در آن دوره صورت گرفت، یک حس تنفر بین نیروهای بیگانه رواج یافت و اغلب مردم از این نیروهای بیگانه اظهار تنفر میکردند.  اتفاقات مختلفی هم در این دوره صورت گرفت. مثلا قتل گریبایدوف روسی که در تهران اتفاق افتاد، یکی از نمودهای خشم مردم ایران علیه نیروهای بیگانه بود. در همان دوره هست که ماجرای قرارداد رژی یا توتون و تنباکو اتفاق میافتد.  مردم ایران که در آن دوره غالبا از این محصول استفاده میکردند و توتون و تنباکو یکی از محصولات ویژهای بوده که مورد استفاده مردم قرار میگرفته است، با شنیدن اخبار مربوط به قرارداد رژی دوباره احساس سرافکندگی و حقارت سراغشان میآید. بهویژه اینکه در این دوره رهبری این حرکت را علما بر عهده میگیرند. به قدری وسعت این اتفاق زیاد بوده است که در دربار شاه عدهای از زنان حرمسرا هم اقدام به شکستن قلیانها میکنند. به خاطر رهبری علما و حس تنفر مردم از یک قوا و قدرت بیگانه خارجی، دو قطعه پازل مبارزه کنار هم جور در میآید و یک قیام بزرگ شکل میگیرد. این قیام نه تنها در داخل توده مردم، بلکه در لایههای بالایی جامعه هم نفوذ میکند و در بین حرمسرا هم این اتفاق میافتد و نهایتا باعث عقب نشینی دولت میشود.

این اتفاق و در واقع دو ضلع مردم و روحانیت، در آن دوره علیه یک اتفاق ننگین که قرارداد خارجی است، با یکدیگر همراه شده و قیام میکنند تا این قرارداد را کان لم یکن کنند. اما در دوره رضاشاه این اضلاع کنار هم قرار نگرفته بودند. یعنی رهبری روحانیت و توده مردم و یک اتفاقی که منشا بیرونی داشته باشد، بهعنوان سه ضلع مهم یک حرکت کنار هم قرار نگرفته بودند که آن پازل را تکمیل کنند.  در پاسخ به پرسش شما درباره اینکه چرا جنبش در دوره قاجاریه شکل گرفت و در دوره پهلوی شاهد این حرکت نبودیم، به نظر من میآید که یکی از دلایل اصلی شرایط زمان بود. ما در دوره قاجار شرایط یک حرکت را به طور کامل داشتیم و سه ضلع را کامل میدیدیم اما در دوره حاکمیت رضاخان، به این شکل نبود.

 آیا مردم از ترس معیشت وارد نهضت شدند یا دلایل دیگری برای حضور مردم وجود داشت؟

قطعا دلیل اصلی این موضوع حس هویت ملی و تنفر از بیگانه بود. معمولا در تاریخ هم اگر دنبال این مسئله بگردیم، این حس هویت ملی در ایرانیان خیلی بارز و نمایان است. در اتفاقات این چنینی مثل قرارداد رژی یا موارد دیگری مثل کشته شدن گریبایدوف و ماجرای جنگهای ایران و روس، همه اینها غرور و شخصیت ایرانی را بیدار کرد و سبب شد که به جنگ قوای بیگانه برود. ما نمیتوانیم بگوییم که معیشت زندگی ایرانیان مورد لطمه واقع شده بود. آنها بیش از آنکه به این فکر کند که به معیشتشان هجمه وارد شده است، به این فکر میکردند که آن غرور ایرانیشان صدمه میبیند. از طرف دیگر حضور و راهبری روحانیت باعث شد که مردم به آن حرکت وارد شوند. یکی از نظریات انقلاب، حضور رهبری و سازماندهی حرکت است. بدون اینکه یک رهبر بالای سر قیام وجود داشته باشد، این قیام به پیروزی و موفقیت نمیرسید. در آن جریان حضور روحانیت در راس کار و پیشگامی نهاد دینی، موجب شد که آن قیام و حرکت به پیروزی برسد و حتی بهعنوان یک تمرین و پیش زمینه برای انقلاب مشروطه از آن حرکت یاد میشود.

 

 در آن مقطع کشمکشی بین روسیه و انگلیس بر سر تصاحب بازار ایران وجود داشت. در برخی متون تاریخی به این نکته اشاره شده است که بخشی از قیام نهضت تنباکو، تحت تاثیر تحریک روسها بوده است و یا مقاومت مردم تبریز در برابر ورود کمپانیهای انگلیسی با حمایت روسها به نتیجه میرسد. این تحلیلها را چقدر مقرون به صحت میبینید؟

آنچه تاریخ ایران نشان داده است، در بازههای مختلف تاریخی اغلب حرکتها تاثیرگرفته از درون و نه از بیرون بوده است. اینگونه بگویم که آن وزنه و موتور محرکهای که انقلابها، حرکتها و جنبشها را شکل میداد و به حرکت در میآورد، اغلب درونی و نه بیرونی بوده است. در انقلاب اسلامی نمود این مسئله را میبینیم و درجنبش مشروطه و قرارداد رژی هم میتوان این نکته را دید. موتور محرکه مردم برای همه حرکتها از درون بوده است. یعنی روحانیت در راس قرار داشته و آن موتور محرکه بوده و سپس مردم این جنبش را بهوجود آورده و شکل دادند. تاثیر قوای خارجی در این حرکتها کم یا نزدیک به صفر بوده است. همیشه ما شاهد این هستیم که قوای بیگانهای که برای مهار انقلاب در ایران تلاش میکند، ناکام بوده است.

 پس معتقدید حمایت روسیه از مردم تبریز برای جلوگیری از ورود نیروهای انگلیس صحت ندارد؟

من با توجه به واقعیتهای تاریخی و تسلسل تاریخ، نظراتم را مطرح کردم.

 فکر میکنید چرا فتوای میرزای شیرازی در زمانی که تکنولوژی مشابه امروز وجود نداشت، به عمق حرمسراها هم نفوذ کرد؟ نگاه دینی مردم عامل این مسئله بود یا ملیت گرایی و میل مبارزه با بیگانه منجر به انتقال سریع پیام شد؟

نهاد روحانیت  در آن موقع از ابزارهای بسیار قوی و نیرومندی برخوردار بوده است. ابزاری مثل منبر که در اختیار این نهاد بوده است، بدون اینکه وابستگی به حکومت داشته باشد بهعنوان رسانه اصلی روحانیون عمل میکرد. از طرف دیگر حس مذهبی و دینی مردم در آن دوره بسیار قوی بود. ملی گرایی و ملیت به این معنایی که اکنون ما از این تعبیر استفاه میکنیم و از آن سراغ داریم، نبود و ملی گرایی معنی و مفهوم امروزی را نداشت. ملی گرایی در عشق به وطن و دین نمود پیدا میکرده است. این مفهوم هم دین یا همان مذهب شیعه را در بر میگرفته است و هم عشق و علاقه به ایران را شامل میشده است. این دو مفهوم در کنار هم، معنا و مفهوم پیدا میکرده و مبارزه با مظاهر ضد دینی، مبارزه با مظاهر ضد ایرانی هم تلقی میشده است.

 این مفهوم باعث اتحاد مردم میشود؟

بله درست است. البته در کنار این مفهوم، وجود یک رهبری مقتدر و کاریزماتیک در راس حرکت، باعث میشود جریان مبارزه شکل بگیرد.

 نکته تکمیلی در رابطه با قرارداد رژی دارید؟

تاکید میکنم که قرارداد رژی اتفاقی بود که بهعنوان زمینههای انقلاب اسلامی ایران هم مطرح میشود و میتوان از آن یاد کرد. در آن بازه تاریخی بود که روحانیت فهمید میتواند و این قدرت را در بسیج مردمی دارد، بنابراین میتواند در برابر استبداد و حتی استعمار خارجی بایستد. همان اتفاقی که باعث شد جنبش مشروطه بهوجود آید و رهبری روحانیت، جنبش خیلی بزرگی را شکل بدهد، در سالهای بعدی یعنی از سال 1341 به بعد هم سبب شد که روحانیت با نگاه به گذشته، متوجه شود که میتواند با توجه به اتفاقاتی که در دل تاریخ رخ داده است، در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی قد علم کند.

 

 

 


دیدگاه‌ها

دیدگاه شما

نظراتی كه به تعميق و گسترش بحث كمك كنند، پس از مدت كوتاهی در معرض ملاحظه و قضاوت ديگر بينندگان قرار مي گيرد. نظرات حاوی توهين، افترا، تهمت و نيش به ديگران منتشر نمی شود.

جهش تولید
عید نوروز ۱۴۰۳

پربازدیدها

تازه ترین‌ها

سال ۱۴۰۳، سال «جهش تولید با مشارکت مردم»

بخشنامه حداقل دستمزد کارگران در سال ۱۴۰۳ منتشر شد

ملی شدن صنعت نفت و واقعیت‌های موجود

توتون صنعت در سالی که گذشت، چه نوشت؟

صنعت د‌خانیات ایران و هوش مصنوعی

لزوم تد‌وین ضوابط اختصاصی نظارت بر ترانزیت کالای د‌خانی

سرنخ‌ قاچاق د‌خانیات به ایران د‌ر «سرنخ»

کیسه‌های نیکوتین چیست؟ و د‌ر واقع آیا برای شما بهتر از سیگار هست؟

کنوانسیون مبارزه با تجارت غیرقانونی به پایان رسید‌

کاهش فروش سیگارهای سنتی و افزایش تقاضای سیگارهای الکترونیک د‌ر کره‌جنوبی

تجزیه‌ و تحلیل صنعت جهانی دخانیات در سال 2023

بازار سیگار نظارت موثر ندارد 450 میلیون دلار ارزش کالای دخانی قاچاق

صنعت د‌خانیات ایران د‌ر سالی که گذشت

5253 میلیارد تومان تنها بخشی از مالیات دخانیات تا پایان بهمن ماه امسال

آثار سیگارهای الکترونیکی بر سلامت

سلیمانیه عراق، کانون تولید تنباکوی تقلبی

خیلی نگران آینده صنعت هستیم

برنامه راهبرد‌ی برای صنعت د‌خانیات ایران

زمزمه‌های افول یک بنگاه بزرگ اقتصادی دیگر

مراکز آموزشی تا شعاع 100 متری از عرضه و استعمال مواد دخانی پاکسازی می‌شوند

دخانیات هم سرطان‌زاست، هم پرونده‌زا

شرکت دخانیات ایران با مولدسازی املاک نامولد از زیان خارج می‌شود

عوارض ومالیات‌ها و عدم تخصیص ارز عامل افزایش قیمت دخانیات و رونق قاچاق

دستگیری باند حرفه‌ای قاچاق سیگار و تنباکو در قم

جریمه 32 میلیارد ریالی قاچاقچی سیگار در شهرری