در آوریل سال ۱۶۹۹، آشوبی غیرمعمول در خیابان‌های قاهره رخ داد. این آشوب بخشی از کاروان سالانه حج بود که زائران مسلمان را از طریق صحرای سینا به شهرهای مقدس عربستان همراهی می‌کرد. در این مراسم با شکوه، گروهی از شمال آفریقا که یکی از برجسته‌ترین شرکت‌کنندگان بودند، هنگام عبور از خیابان‌ها جنجالی به پا کردند. این افراد که با شور مذهبی فراوان تحریک شده بودند، بر اعمال برداشت خاص خود از اخلاق اسلامی بر جمعیت حاضر اصرار داشتند.
در انتخاب اهداف خود برای توبیخ بسیار خاص عمل کردند: همه افرادی را که در حال کشیدن تنباکو بودند، مورد ضرب و شتم قرار دادند. با شدت گرفتن آشوب، آن‌ها مرتکب اشتباهی سرنوشت‌ساز شدند. این گروه یکی از اعضای گروه شبه‌نظامی محلی را هدف قرار داده، لوله سیگار او را شکستند و در جریان مشاجره، حتی او را بر سر زدند. این اقدام به نظر می‌رسید صبر جمعیت را تمام کرده است. در حالی که سربازان برای مداخله به صحنه می‌شتافتند، "مردم بازار" خود دست به کار شدند و به حمله به افراد آفریقایی پرداختند. این خشونت تنها با ورود یک افسر ینی‌چری پایان یافت که این افراد آفریقایی را دستگیر و به زندان فرستاد. از منظری متفاوت و با دغدغه‌ها و احساسات امروزی ما درباره تنباکو، دشوار است که تحت تأثیر عواطف عمیقی که سیگار کشیدن حتی در آن زمان برانگیخته بود، قرار نگیریم. امروزه، با قدم زدن در شهرهای خاورمیانه، تصور اینکه چنین درگیری‌هایی درباره سیگار کشیدن رخ داده باشد، تقریباً غیرممکن است. اکنون تقریباً همه سیگار کشیدن را به‌عنوان یک آزادی عمومی پذیرفته‌اند. تعداد کمی از مردم به محکوم کردن آن به‌عنوان یک بلای اخلاقی یا ممنوع کردن آن در خیابان‌ها و بازارها فکر می‌کنند.
اگر امروزه سیگاری‌ها هشدارهای پزشکی درباره خطرات تنباکو را بشنوند، به سختی می‌توانند به یاد آورند که این موضوع زمانی چه تفرقه‌هایی ایجاد کرده بود. اما این اجماع تحمل‌پذیر به‌طور ناگهانی به وجود نیامده است. از زمان ورود اولیه تنباکو به خاورمیانه عثمانی در اواخر قرن شانزدهم، تنباکو بحث‌های شدیدی درباره قانونی بودن و اخلاقی بودن آن برانگیخت.
درگیری در خیابان‌های قاهره نمونه‌ای برجسته از این اختلافات است. با استناد به دین و اخلاق، گروه پرشور شمال آفریقایی مصمم به پایان دادن به سیگار کشیدن بودند و برای توجیه اقدامات افراطی خود، به این اصول تکیه کردند. در سوی دیگر، "مردم بازار" به‌کلی این حق خودخوانده را که کسی در امور دیگران مداخله کرده یا به نام دین به طور مستقل عمل کند، رد کردند. برای نشان دادن موضع خود، هر دو طرف آماده بودند که دست به خشونت بزنند.
چرا تنباکو به موضوع چنین بحث‌های تلخ و شدیدی تبدیل شد؟
آن‌طور که معاصران نمی‌توانستند به طور کامل درک کنند، گسترش سیگار کشیدن یک نقطه عطف بزرگ فرهنگی بود که هم آزادی‌بخش و هم نگران‌کننده به نظر می‌رسید. این پدیده به تسریع تحولات فرهنگی کمک کرد که نسل‌های گذشته به سختی می‌توانستند آن را پیش‌بینی کنند.
از جنبه‌های صرفاً فیزیکی، سیگار کشیدن انقلابی در استفاده از بدن ایجاد کرد؛ عملی که در آن، استنشاق دود به عملی تبدیل شد که برای جمعیت‌های قرون وسطی در سراسر جهان شگفت‌انگیز و گیج‌کننده بود. اما جنبه‌های لذت‌گرایانه این پدیده بیشتر نگران‌کننده به نظر می‌رسید. در بلندمدت، سیگار کشیدن به بازتعریف الگوهای تعاملات اجتماعی کمک کرد و نگرش‌های آسان‌گیرتری نسبت به لذت ایجاد کرد، درحالی‌که راه‌های جدیدی برای تفریح و فرار از واقعیت ارائه می‌داد.
در مواجهه با این جذابیت‌ها، خاورمیانه عثمانی برخی از برجسته‌ترین ویژگی‌های یک فرهنگ "مدرن اولیه" را به دست آورد.
پیوند تنباکو با تاریخ مدرن اولیه: آیا این ارتباط منطقی است؟
ممکن است شگفت‌آور به نظر برسد که تنباکو را به‌طور مستقیم با بحثی درباره تاریخ مدرن اولیه مرتبط کنیم. برخی حتی ممکن است با استفاده از این اصطلاح مخالفت کنند و بپرسند آیا خاورمیانه – یا به طور کلی هر منطقه‌ای خارج از اروپای غربی – دوره‌ای به نام "مدرن اولیه" داشته است؟ یا این مفهومی است که به شکلی بی‌رویه از تاریخ‌نگاری اروپا، جایی که این اصطلاح ابتدا شکل گرفت، به دیگر مناطق جهان تحمیل شده است؟
منتقدان این نگرانی را دارند که این رویکرد ممکن است به تکرار همان اشتباهاتی منجر شود که نظریه مدرن‌سازی را ناکام گذاشت. آن‌ها بیم دارند که جستجو برای یافتن "مدرن اولیه" به تلاشی بیهوده برای کشف – یا به‌طور مصنوعی تحمیل کردن – هنجارهای اروپایی بر جوامع غیراروپایی منجر شود.
در مقابل این دیدگاه، گروهی از مورخان قرار دارند که اغلب با تمرکز بر ارائه روایتی جدید برای تاریخ جهان، به دنبال یافتن نقاط مشترک در تجربه جهانی‌اند که تقریباً از قرن پانزدهم تا هجدهم امتداد دارد. از دیدگاه آن‌ها، تاریخ "مدرن اولیه" را می‌توان بر اساس نشانه‌هایی بنا کرد که نشان می‌دهد در این دوره، بخش‌های بزرگی از جهان در حال تجربه سطحی بی‌سابقه از همگرایی اقتصادی بودند.
آن‌ها معمولاً به روندهای موازی در اقتصاد سیاسی اشاره می‌کنند: ظهور امپراتوری‌های بزرگ "باروتی"، استفاده مکرر از شیوه‌های جدید در مدیریت امپراتوری مانند اجاره مالیات و فروش مناصب دولتی، افزایش همزمانی تغییرات قیمت در سراسر اوراسیا، و رشد تجارت فلزات گران‌بها و کالاهای لوکس از طریق شبکه‌های تجاری دوربرد. این نیروهای ساختاری عمیق، که به‌آهستگی در حال شکل‌گیری بودند، در نهایت پایه‌های عصر مدرن و "جهانی‌سازی" را بنا کردند.
ویژگی‌های مدرن اولیه: فراتر از نخبگان سیاسی و تجاری
یکی از ویژگی‌های مشترک تمام این نظریه‌ها این است که آن‌ها به دنبال تعریف ویژگی‌های "مدرن اولیه" در اقدامات نخبگان سیاسی و تجاری هستند. بدون انکار نقش مهم این گروه‌ها، می‌توان به‌آسانی پرسید آیا در این بحث‌ها می‌توان تغییرات در فرهنگ عمومی را نادیده گرفت؟ آیا جنبش‌های فرهنگی فراگیری، فراتر از آنچه مختص اروپای غربی است (مانند گسترش فرهنگ چاپ)، وجود داشته‌اند که بتوانند واکنش‌های مشترک "مدرن اولیه" ایجاد کنند؟
یکی از عوامل احتمالی، گسترش جهانی کالاهای جدید بود که تقریباً بلافاصله محبوب شدند و بعدها به بخش جدایی‌ناپذیری از فرهنگ مصرف مدرن تبدیل گشتند. تاریخچه مصرف در دوران مدرن اولیه هنوز در حال بازسازی است و در خارج از اروپای شمال غربی و آمریکای شمالی مستعمراتی، به‌ویژه مبهم باقی مانده است.
بااین‌حال، آنچه مسلم به نظر می‌رسد این است که در سراسر بخش بزرگی از اوراسیا، تعداد فزاینده‌ای از مصرف‌کنندگان به مصرف کالاهای لوکس کاملاً جدید روی آورده بودند. در میان این کالاهای مصرفی مورد توجه، تنباکو جایگاهی ویژه داشت. همراه با چای و قهوه، تنباکو سریع‌تر از هر کالای دیگری محبوب شد و تأثیر بیشتری در شکل‌دهی به سبکی از زندگی داشت که به‌وضوح می‌توان آن را "مدرن اولیه" نامید.
خاستگاه تنباکو: از دنیای جدید تا سراسر جهان
همان‌طور که به‌خوبی شناخته شده است، خاستگاه تنباکو در دنیای جدید قرار دارد. پس از فتوحات اسپانیایی‌ها در حوزه دریای کارائیب، جایی که برای اولین بار عمل سیگار کشیدن مشاهده و توسط ملوانان اروپایی تقلید شد، تنباکو به‌سرعت راه خود را به اروپا باز کرد. در ابتدا، شهرت خود را به‌عنوان یک داروی همه‌کاره به دست آورد و به‌عنوان درمانی برای همه چیز، از سرماخوردگی تا طاعون، تبلیغ شد.
این کاربردهای اولیه پزشکی به‌زودی جای خود را به استفاده تفریحی داد. تا پایان قرن شانزدهم، تنباکو به‌عنوان یک اعتیاد محبوب در انگلستان، هلند و اسپانیا گسترش یافته بود و در عرض چند دهه به سایر نقاط اروپا نیز رسید.
همزمان، سیگار کشیدن به یک تفریح جهانی واقعی تبدیل شد. احتمالاً اولین برگ‌های تنباکو در میانه قرن شانزدهم به آسیای جنوبی رسیده بود و از این نقطه، این گیاه تا اوایل دهه‌های قرن هفدهم به چین و ژاپن نیز راه یافت.
خیلی پیش از سال ۱۷۰۰، تنباکو به یکی از محصولات کشاورزی عمده در سراسر بخش زیادی از آسیا تبدیل شده بود و اکنون این قاره نیازهای خود را با تولید مقادیر فراوان تأمین می‌کرد.
تنباکو در خاورمیانه: از پزشکی تا کاربردهای عمومی
در خاورمیانه، مانند اروپا، تنباکو در ابتدا توجه پزشکان را به خود جلب کرد و تا اواخر قرن شانزدهم در متون پزشکی ظاهر شد. احتمالاً این دانش از طریق غیرمسلمانانی که با اروپایی‌ها در تماس بودند یا توانایی ترجمه آثار از زبان‌های آن‌ها را داشتند، منتقل شده بود. انتقال این ایده‌ها و تکنیک‌ها از یک سوی مدیترانه به سوی دیگر، به دلیل وجود چارچوب پزشکی مشترکی تسهیل شد که بر اساس نظریه طبایع چهارگانه از دوران باستان شکل گرفته بود.
در چارچوب این نظام پزشکی آشنا، تنباکو به‌عنوان درمانی همه‌کاره شناخته می‌شد. پزشکان عثمانی، همانند همتایان اروپایی خود، خوش‌بینی بی‌اساسی را نسبت به خواص درمانی تنباکو نشان می‌دادند و به‌زودی از ضمادها و بسته‌های تنباکو برای درمان زخم‌ها و سوختگی‌ها استفاده کردند.
به دلیل خاصیت استفراغ‌آور تنباکو، حتی نوشیدن عصاره آن را به‌عنوان پادزهری برای سموم یا به‌عنوان دارویی برای سقط جنین تجویز می‌کردند.
گسترش سیگار کشیدن: از تفریح تا تجارت گسترده
ورود سیگار کشیدن به‌عنوان یک تفریح، به سرعت رخ داد. یکی از دانشمندان فلسطینی در اوایل قرن هفدهم گزارش داد که تنباکو به‌طور علنی در «مکان‌های تجمع عمومی، مانند بازارها و خیابان‌ها» کشیده می‌شد. بیشتر این علاقه‌مندان اولیه احتمالاً شهرنشینانی بودند که توانایی مالی بیشتری برای خرید این واردات گران‌قیمت از آن‌سوی اقیانوس اطلس داشتند.
از این آغاز نسبتاً مرفه و ممتاز، تعداد افراد سیگاری به‌سرعت افزایش یافت. تاجران منطقه‌ای، که به این تقاضای رو به رشد آگاه بودند، نقش مهمی در تأمین آن ایفا کردند و به‌زودی جایگزین تأمین‌کنندگان اروپایی شدند و منابع نزدیک‌تری را در منطقه شناسایی کردند.
تا سال ۱۷۰۰، بازار عثمانی بیشتر نیاز خود به تنباکو را تولید می‌کرد. این محصول به‌طور گسترده در مقدونیه، آناتولی و شمال سوریه کشت می‌شد و با واردات ارزشمند از ایران تکمیل می‌شد؛ جایی که این گیاه نیز به‌خوبی جا افتاده بود. این خودکفایی اولیه باعث شد قیمت تنباکو از اواخر قرن هفدهم در سراسر شرق مدیترانه به‌طور پیوسته کاهش یابد.
بازارهای شهری شاهد گسترش قابل‌توجه این تجارت بودند. تنها در قاهره، اولین صنف فروشندگان تنباکو تا میانه قرن هفدهم شکل گرفته بود. بعدها، طی اعزام فرانسوی‌ها به مصر (۱۷۹۸–۱۸۰۱)، از وجود دو صنف دیگر و پنج کارگاه تولید انواع مختلف لوله‌های تنباکو گزارش شد.
این موفقیت تجاری تنباکو را برای مصرف‌کنندگان عثمانی قابل‌دسترس‌تر از قهوه کرد؛ محصولی که اگرچه زودتر معرفی شده بود، احتمالاً کمتر از تنباکو در خارج از شهرها مصرف می‌شد. تا پایان قرن هفدهم، تنباکو از نظر وزن ارزان‌تر از قهوه بود و تا سال ۱۸۰۰، این تفاوت به حدود سه برابر افزایش یافت.
به این ترتیب، سیگار کشیدن، نه نوشیدن قهوه، به‌سرعت به مقرون‌به‌صرفه‌ترین سرگرمی برای جمعیت عثمانی تبدیل شد.
گسترش تقاضا برای تنباکو در میان تمام اقشار جامعه خاورمیانه
تمام اقشار جامعه خاورمیانه در گسترش تقاضای روزافزون برای تنباکو نقش داشتند. قاضی دمشقی، عبدالغنی النابلسی، در سال ۱۶۸۲ به‌وضوح اعلام کرد: «تنباکو اکنون در تمام کشورهای اسلامی بسیار مشهور شده است… مردم از هر طبقه‌ای از آن استفاده کرده و به آن علاقه‌مند شده‌اند… حتی کودکان حدود پنج‌ساله را دیده‌ام که به آن روی آورده‌اند.»
در میان این علاقه‌مندان اولیه، تعداد قابل‌توجهی از زنان نیز حضور داشتند. در اوایل قرن هفدهم، یکی از دانشمندان مصری به نام البرزالی از این موضوع ابراز تأسف می‌کرد که تنباکو باعث کاهش اندام برجسته زنان می‌شود.
تا قرن هجدهم، با ادامه محبوبیت تنباکو، برخی از زنان به‌اندازه‌ای جسور شده بودند که به‌طور علنی لوله‌های تنباکوی خود را به نمایش بگذارند. در دمشق سال ۱۷۵۰، یکی از شهروندان شگفت‌زده متوجه گروهی از زنان شد که «بیشتر از مردان» در کنار رودخانه بردا نشسته بودند. آن‌ها در حال خوردن و نوشیدن، نوشیدن قهوه و کشیدن تنباکو درست مانند مردان بودند.
تا این زمان، سیگار کشیدن در بخش‌های بزرگی از مناطق روستایی نیز رواج یافته بود. رونق تجارت منطقه‌ای عثمانی، که توسط منابع ارزان و به‌وفور موجود آن پشتیبانی می‌شد، احتمالاً دسترسی مصرف‌کنندگان عثمانی به تنباکو را بهتر از همتایان اروپایی‌شان تضمین کرده بود؛ اروپایی‌هایی که باید با انحصارهای استعماری و مالیات‌های بالای وارداتی مقابله می‌کردند. ترجمه:نوژن یونسیان
https://historycooperative.org