سایه تقلب ترکیه و هند بر سر تنباکوی سنتی اصفهان

پایان تابستان است و صاحبان مزارع تنباکو در حال چیدن برگ‌های محصولی که روز شصتم بهار کاشته‌اند. در خمینی شهر و نزدیکی اصفهان، مزارع زیادی زیر کشت تنباکوست و محصولی تولید می‌کند که روزگاری شهره بوده و در میان شیوخ عرب حاشیه خلیج فارس، خریدار داشته است. هنوز هم تنباکوی اصفهان در بسته‌بندی‌هایی که نسبت به گذشته شکیل‌تر شده، به خارج صادر می‌شود. کشاورزان دانه به دانه برگ‌های تنباکو را می‌کنند و روی زمین پهن می‌کنند. برگ‌هایی که به مرور زمان در معرض هوا خشک و روی خاک لخت، زرد شده‌اند، پشت و رو می‌شوند تا آن روی دیگر برگ هم به اصطلاح رنگ بیاورد و برگ خشک آماده «جوربندی» و در نهایت فروش به شرکت دخانیات ایران یا شرکت‌های فعال در این حوزه شود.

 اصلاح قیمت‌های خرید از سال 95

در خمینی شهر، کسانی هستند که تولید تنباکو شغل آباء و اجدادیشان است و از وقتی چشم باز کرده‌اند لای برگ‌های خشک شده تنباکو بوده‌اند. مسعود تنباکوشناس یکی از این افراد است. او درباره شغل آباء و اجدادیش با «توتون صنعت» صحبت می‌کند.

تنباکوشناس از پدرش شنیده است که حاج رجبعلی تنباکوشناس (یعنی پدر جدش) که سه نسل قبل (حدود 110 سال پیش) در خمینی شهر اصفهان زندگی می‌کرده، خانه‌ای با شاه‌نشین داشته است و در این امارت از تجار عرب پذیرایی می‌کرده است. آن خانه زمانی محل تردد شیوخ عرب برای خرید تنباکوی اصفهان بوده تا این محصول را در پوست گوسفند به کمک چهارپایان به آب‌های جنوبی کشور منتقل و در نهایت با لنج به کشورهای حاشیه خلیج فارس ببرند. تنباکوهایی که به این شکل از ایران خریداری می‌شد؛ تبدیل به تکه‌های کوچکی می‌شد و با قلیان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

تنباکوشناس می‌گوید: من به عنوان یک تولیدکننده ترجیح می‌دهم که با عربستان به‌عنوان خریدار سنتی تنباکوی ایران ارتباط مستقیم تجاری داشته باشم اما این روزها عربستان با واسطه تنباکوی ایران را می‌خرد. گاهی عربستان خریدار دست سوم محصول ایران است.

او ادامه می‌دهد: سال گذشته بازار تنباکوی خمینی شهر خیلی خراب بود. در حال حاضر خیلی‌ها بیکار شده‌اند. در خمینی شهر بین 800 تا 900 نفر از کشت تنباکو به صورت مستقیم و غیر مستقیم نان می‌خورند. من برای کشت تنباکو هزار متر (یک جریب) جا دارم و برای این مساحت سه نفر کارگر می‌خواهم. اگر وسعت زمین من سه هزار متر باشد، 9 نفر نیرو می‌خواهم. متاسفانه کشت و کار در این حوزه کم شده است. کشورهای دیگر با کیفیت پایین تنباکو در حال رقابت با ایران هستند. برگ تنباکوی ایران را هیچ جا ندارد. کیفیت برگ تنباکوی ایران عالی است.

به گفته تنباکوشناس، متولیان عرصه دخانیات ارزش زیادی برای کار تولیدکنندگان قائل نیستند. شرکت دخانیات ایران در گذشته محصول را از کشاورزان خیلی ارزان می‌خرید، بعد که شرکتی‌ها (بخش خصوصی) آمدند، دخانیات کمی قیمت‌های خریدش را اصلاح کرد.

او اضافه می‌کند: از سال 95 با ورود بخش خصوصی به صنعت دخانیات، تا حدودی قیمت‌های خرید اصلاح شد. ما قبل از اینکه بخش خصوصی فعال شود، محصول خود را به آزادکار می‌فروختیم. آزادکار یعنی قاچاقچی و کسی که مجوز فعالیت ندارد. چون آزادکار از ما بهتر می‌خرید و قیمتش از دخانیات بیشتر بود، ما با این افراد کار می‌کردیم.

 تنباکوی پس‌کار مرغوب‌تر از انواع پیش‌کار

این تولیدکننده تنباکو که اجدادش در خمینی شهر روزگاری هزار جریب زمین داشتند، درباره کشت تنباکو عنوان می‌کند: تنباکوی پیشکار را شصتم عید می‌کاریم. یعنی کشت در اردیبهشت ماه انجام می‌شود. ما نشاء را داخل خزانه تولید می‌کنیم و بعد به زمین منتقل می‌کنیم. گاهی به جای آنکه کشت در اردیبهشت انجام شود، 20 روز بعد این کار توسط کشاورز انجام می‌شود که به آن تنباکوی پسکار می‌گوییم.

او اضافه می‌کند: برگ‌های تنباکوی پیشکار را زودتر می‌شکنیم و به آن «بهار واری» می‌گویند. برگ‌های زمین پسکار در پاییز بریده می‌شود و کیفیت آن خیلی بالاتر از انواع پیشکار است. زیرا آب پاییز به این بوته‌ها خورده است و برگ‌ها ضخیم‌تر می‌شود. منتهی ریسک کشت پسکار بالاست زیرا خشک شدن برگ به باد و باران برخورد می‌کند.

تنباکوشناس می‌گوید: برگ‌های پسکار روی قلیان بیشتر دوام می‌آورد. ما کشت پسکار را به خاطر کیفیت بالای برگ انجام می‌دهیم. شرکتی‌ها معمولا آدم‌های خبره‌ای استخدام می‌کنند و عموما به دنبال خرید برگ‌های پسکار هستند. معمولا بارهای پسکار را بهتر می‌خرند.

او که خودش به عنوان نیروی خبره همراه کارشناسان دخانیات به مزارع می‌رود، تجربه را عامل موثری در تشخیص نوع برگ معرفی می‌کند.

به گفته این تولیدکننده تنباکو، بذر بوته‌های تنباکو توسط خود کشاورزان تولید می‌شود. آنها برخی بوته‌ها را داخل مزرعه باقی می‌گذارند تا به بذر بنشیند. بذر تنباکو شبیه خاکشیر ریز است. این بذرها داخل خزانه کشت می‌شود تا به نشاء تبدیل شده و در نهایت به مزرعه منتقل شود.

او ادامه می‌دهد: مزارع تنباکو هر دو هفته یکبار نیاز به آبیاری دارد. گاهی 10 روز یکبار باید آبیاری شود و اگر به موقع آب به مزرعه نرسد، بوته‌ها خشک و ضعیف می‌شوند.

این تولیدکننده علت کاهش جمعیت تنباکوکارها در خمینی شهر اصفهان را کم شدن آب و خرید محصول با قیمت نامناسب از آنها معرفی می‌کند زیرا برخی تنباکوکاران هنوز محصول مربوط به سال‌های قبل را در خانه‌هایشان نگهداری کرده‌اند تا به قیمت مناسب بفروشند.

او بیان می‌کند: کشاورزان از اینکه محصولاتشان در شرکت دخانیات خراب می‌شود، دل خوشی ندارند. ضمن اینکه تنباکو هرچه در خانه بیشتر نگهداری شود، زهردارتر و عطردارتر می‌شود به همین دلیل کشاورزان هنوز محصولات قبلی خود را در خانه‌ها دارند. البته از زمانی که بخش خصوصی وارد این عرصه شده، امید کشاورزان افزایش پیدا کرده و جوان‌ترها هم وارد کار کشت توتون شده‌اند.

 آفتاب بهترین رنگ‌آور برگ توتون

کار در مزارع توتون سخت و طاقت‌فرساست. آن طور که ابراهیم تنباکوشناس دیگر عضو این خانواده فعال در حوزه تنباکو به «توتون صنعت» می‌گوید: گاهی بوته‌های تنباکو از کنار برگ‌ها جوانه‌هایی می‌زنند که باید این جوانه‌ها با دست کنده شوند. زیرا اگر اجازه رشد به جوانه داده شود، برگ اصلی بزرگ نمی‌شود. به این کار «بچ‌زدن» می‌گویند.

این تنباکوکار ادامه می‌دهد: در طول سه تا چهار ماه که کار عمل می‌آید، 10 بار بچ می‌زنیم. هر بار که به زمین آب می‌دهیم، وقتی مجدد به مزرعه می‌آییم، می‌بینیم که دوباره بوته جوانه زده است. بعضی مواقع به قدری جوانه بزرگ می‌شود که از قد انسان بالا می‌زند.

او اضافه می‌کند: وقتی برگ‌های تنباکو جمع‌آوری می‌شود، روی دمبرگ اصلی برگ دو بار باید اره‌کشی شود تا آبی که در تیره تنباکو هست، کشیده شده و برگ زود خشک شود. فقط آفتاب می‌تواند تنباکوی ما را عمل بیاورد.

این تولیدکننده تنباکو بیان می‌کند: ما برگ‌های جمع‌آوری شده را روی زمین پهن می‌کنیم. سه تا چهار روز که از پهن کردن برگ‌ها گذشت، یک روز صبح برگ‌ها را بر می‌گردانیم تا پشت برگ هم آفتاب بخورد و لکه‌های سبز باقی مانده روی پهنه برگ، از بین برود. اگر این لکه‌ها از بین نرود، تنباکو تند می‌شود و مزه خاصی به آن دست می‌دهد. تند بودن تنباکو گلوی مصرف کننده را می‌زند.

او تاکید می‌کند: تنباکو باید خوب آفتاب بخورد. این کار خیلی دردسر دارد. ما برای عمل‌آوری هر برگی در مزرعه باید چند بار خم و راست بشویم. با این وجود، فقط هشت تا 9 سال است که با ورود بخش خصوصی محصول ما را به قیمت مناسب خریداری می‌کنند. قبلا دخانیات می‌خواست تنباکو را سلیقه‌ای بخرد و پول ما سه ماه می‌ماند زیرا دخانیات هیچ رقیبی نداشت.

تنباکوشناس می‌گوید: هنوز هم دخانیات از ما حمایت نمی‌کند و کود و سم به ما نمی‌دهد در حالی که بخش خصوصی گاهی در زمان کشت و کار به ما مبالغی می‌دهد که تشویق شویم و محصول خوب جمع کنیم. با ورود بخش خصوصی شرایط کمی تغییر کرده و انقلابی در این کار رخ داده است. پیرمردهایی که 80 ساله هستند و نمی‌توانند کار کنند، به نوه‌هایشان کار در مزرعه را یاد می‌دهند و نیروی جوان آموزش می‌دهند زیرا معتقدند که این کار خوب است و برکت دارد. ارز وارد کشور می‌کند.

او اضافه می‌کند: اگر شرکتی‌ها نبودند دخانیات ما را حمایت نمی‌کرد و ما زمین‌هایمان را جمع می‌کردیم. زیرا ادامه فعالیت فایده‌ای نداشت و دخانیات می‌خواست به هر قیمتی که دلش بخواهد محصول را بخرد.

به گفته این تولیدکننده تنباکو، کشاورزان در بین بوته‌های تنباکو برای مصرف شخصی ماش می‌کارند. اگر وسعت زمینشان زیاد باشد، حتی از بوته‌های ماش می‌‎توانند درآمد اقتصادی هم کسب کنند. ماش همراه با تنباکو، خیلی خوشمزه‌تر از ماش‌های معمولی است. گاهی برخی کشاورزان بوته‌های گوجه فرنگی را هم لابلای بوته‌های تنباکو می‌کارند.

او تاکید می‌کند: برگ تنباکو را نمی‌توان با دستگاه خشک کرد. برای خشک شدن نیاز به تهویه خاک دارد. شبنم صبحگاهی برای خشک شدن و رنگ آوری مهم است. باد قاتل اصلی تنباکویی است که روی زمین برای خشک شدن، پخش شده است.

 کشت تنباکو در جهادکشاورزی به رسمیت شناخته نمی‌شود

حداد پرچمی، نایب رئیس هیات مدیره شرکت پرچمداران هم در تایید سخنان کشاورزان به «توتون صنعت» می‌گوید: کشاورزان برای خشک کردن برگ‌ها نیاز به تهویه خاک دارند و حتی در شرایطی که برای مبارزه با باد، از توری برای حفظ برگ‌های پهن شده روی زمین استفاده می‌کنند، همان قسمت‌هایی از برگ که به دلیل وجود توری آفتاب ندیده است، رنگ‌دار نمی‌شود و سبز باقی می‌ماند.

او درباره لزوم استفاده از بذرهای اصلاح شده در مزارع تنباکوی کشور یادآور می‌شود: این بحث، یک بحث حاکمیتی است و به جهادکشاورزی بر می‌گردد. توتون و تنباکو هم یکی از مباحث مربوط به کشاورزی مثل گندم، جو، ذرت، پرتقال و مرکبات یا هر چیزدیگری است و باید شبیه این محصولات به تنباکو نگاه کرد.

پرچمی تنباکو را گیاهی صنعتی معرفی می‌کند و دلیل عدم توجه وزارت جهاد کشاورزی به این گیاه را تغییر برخی سیاست‌های کشت در دیگر کشورها عنوان می‌کند.

او می‌گوید: اگر آمریکا محصولی را کشت نمی‌کند، دلایل خودش را دارد. این کشور اقلیم خودش را دارد و تحت شرایطی تصمیم می‌گیرد. دلیلی ندارد که ما همان کاری را انجام دهیم که آنها انجام می‎دهند.

نایب رئیس هیات مدیره شرکت پرچمداران تاکید می‌کند: برای اقتصاد داخلی لازم است که دخانیات را به رسمیت بشناسیم. این در حالی است که اکنون برای کشت تنباکو هیچ آموزش و ترویجی وجود ندارد و کشاورز خودش اقدام به خرید بذر می‌کند. در حالی که وزارت جهادکشاورزی و دستگاه ذیربط باید درباره اقدامات کشاورزان آگاهی داشته باشد. اینکه هر کسی هر کاری دوست دارد انجام می‌دهد، نشان دهنده این است که کشت این محصول توسط جهاد کشاورزی به رسمیت شناخته نمی‌شود.

او اضافه می‌کند: در حوزه دخانیات یک مرکز تحقیقات توتون داریم که مربوط به شرکت دخانیات است. یک مرکز تحقیق و توسعه هم داشتیم. این شرکت اگر خیلی دست و دلباز باشد، سیاست‌های زیرمجموعه‌های خود را در جهت اهدافش و نیازهای برند خود به کار می‌برد و هیچ‌گاه نیازهای بخش خصوصی را لحاظ نخواهد کرد.

پرچمی می‌گوید: تنباکوی سنتی همچنان بازار دارد به همین دلیل این همه زمین زیر کشت رفته است. اما تولید تنباکوی سنتی هنوز در انحصار شرکت دخانیات نه به‌صورت قانونی بلکه بر اساس سابقه است و برای سرمایه‌گذار بخش خصوصی خیلی نمی‌صرفد سراغ این حوزه برود. زیرا در تولید تنباکوی معسل از برگ توتون استفاده می‌شود.

به گفته او بازارهای سنتی شیخ‌نشین‌ها برای تنباکوی ایران هنوز از دست نرفته است و ایران می‌تواند این بازار را سامان بدهد.

 تقلب ترکیه و هندوستان برای تصاحب بازار ایران

نایب رئیس هیات مدیره شرکت پرچمداران عنوان می‌کند: یکی از نقدهایی که به مرکز نظارت وارد بود این بود که این مرکز هیچ برنامه‌ای برای ساماندهی تنباکوی سنتی ایرانی نداشت. در حالی که بازار تنباکوی سنتی ایران یک بازار صادراتی است و زمینه ورود ارز به کشور را فراهم می‌کند.

او تاکید می‌کند: زیان تنباکوی سنتی از معسل بسیار کمتر است. این گیاه را به صورت مستقیم مصرف می‌کنند و به نوعی مصرف این محصول نشان‌دهنده اصالت است. ترکیه و هندوستان با برند سلطان که در زیر آن کلمه اصفهانی درج شده، تقلب کرده و محصول خود را به نام تنباکوی اصفهانی به بازار عرضه می‌کنند.

پرچمی تاکید می‌کند: آن تنباکو که در اصفهان تولید می‌شود، خاص این منطقه است. در برازجان نوع دیگری از تنباکو تولید می‌شود و در دیگر مناطق هم وضعیت به همین شکل است. ما متاسفانه تنباکوهای خود را معرفی نکرده‌ایم. کسی تنباکوی برازجان را نمی‌شناسد. تنباکویی به اسم تنباکوی بامری داریم. خیلی ظاهر خاصی دارد. متعلق به منطقه بامر بندرعباس است. اینها از نظر طعم و غیره با هم متفاوت است. خوانسار و کاشان هم تنباکوهای خاص خود را دارند.

او اضافه می‌کند: ما در استان بوشهر فقط یک تنباکوی برازجان را می‌شناسیم در حالی‌که واریته‌های متفاوتی از تنباکو را می‌توان آنجا دید.

 استقلال مرکز تحقیقات توتون و تنباکو، بهترین گزینه

نایب رئیس هیات مدیره شرکت پرچمداران تاکید می‌کند: اگر مرکز تحقیقات توتون و تنباکو مستقل شود، برای صنعت بهتر است. اگر زیر نظر جهاد برود این مجموعه با سایر جاها ارتباط دارد. بحث آب و بیماری‌ها و کیفیت و بذر را با هم می‌تواند بررسی کند. من به‌عنوان یک شرکت تولیدکننده دنبال محصول خوب هستم و طبیعی است که منافع خود را دنبال کنم. بنابراین اگر بذری آب زیاد برای تولید بخواهد؛ به این مسئله توجه نمی‌کنم و ممکن است آن را وارد کشور کنم. جهادکشاورزی به ابعاد محیط زیستی داستان بیشتر توجه می‌کند و کارش تخصصی است.

او اضافه می‌کند: وقتی مجموعه‌های مرتبط کار تخصصی می‌کنند، بخشی از دانشگاه را هم می‌توانند وارد این قضیه کنند و حتی بخشی از صنعت را بیاورند. اگر موسسه تحقیقات مستقل داشتیم، می‌توانستیم ماشین‌آلات خاص و مورد نیاز کشت تنباکو یا توتون را وارد کنیم.

پرچمی ورود بذر با راندمان بالا را به مفهوم مصرف آب کمتر در کشور خشکی مانند ایران معرفی می‌کند. او می‌گوید: کشت تنباکو سه ماه طول می‌کشد. درخرداد کشت می‌شود و در شهریور ماه برداشت می‌شود. کوتاه بودن فصل رویش این گیاه نسبت به گندم دیم یا آبی نشان می‌دهد که کشت این گیاه آب کمتری نیاز دارد. البته اصلا قرار نیست که گندم نکاریم و به جای آن توتون یا تنباکو بکاریم. بلکه بحث این است که با ادله باید مزیت‌های کشت این گیاه را معرفی کنیم.

او اضافه می‌کند: عموما کشاورزان در بهار گندم‌ها را برداشت می‌کنند، جو، شبدر یا یونجه در زمین می‌کارند. بعد این محصول را برداشت می‌کنند و تنباکو داخل زمین کشت می‌‎کنند. به این ترتیب درآمد کشاورزان هم افزایش می‌یابد.

نایب رئیس هیات مدیره شرکت پرچمداران بیان می‌کند: استفاده از بذر اصلاح شده به این صنعت کمک می‌کند که ضایعات کمتری داشته باشد. آب کمتر مصرف شود و هزینه‌هایی که بابت ضایعات می‌پردازیم را می‌توانیم صرف خرید ماشین آلات بهتر کنیم.

او می‌گوید: باید مرکز نظارت بر دخانیات کشور با وزارت جهاد کشاورزی ارتباط بگیرد و هر دو با هم ملزم شوند که به این بخش هم کمی بها بدهند و نیازهای آن را بررسی کنند. مرکز نظارت بر دخانیات کل کشور به‌عنوان یک متولی در بخش مدیریت و نه بحث اجرا است.

پرچمی با اشاره به اینکه برندهایی مثل وینستون و مالبرو مزارع خاص خود را برای تامین ماده اولیه دارند، شکست انحصار در شرکت دخانیات را عاملی برای مقابله با واردات بی‌رویه و بهتر شدن وضعیت مزارع اعلام می‌کند.

او عنوان می‌کند: ما در بخش دخانیات نه شرکت‌هایی داریم که بتوانند ماشین‌های مورد نیاز خطوط تولید را در کشور تولید کنند و نه بخش کشاورزی مناسب برای تولید ماده اولیه داریم. اما بخش بازرگانی قوی داریم. شرکت‌های تولیدکننده محصول آماده را وارد می‌کنند و اینجا می‌فروشند و پولش را بر می‌دارند. به این ترتیب تمام منافعش را برده‌اند.

نایب رئیس هیات مدیره شرکت پرچمداران با اشاره به توزیع بذر نامرغوب در بین کشاورزان بیان می‌کند: مسئولان اعلام می‌کنند که مشکل مزارع از بذر نیست. در حالی که کشاورز سال قبل این مشکل را نداشت و بذری را کاشته بود که از قبل می‌شناخت. بذر جدید این مکافات را برای کشاورزان بوجود آورده است.

او درباره تبعات ناشناس بودن کیفیت بذر برای بخش تولید عنوان می‌کند: تولیدکننده می‌خواهد با فرمولی خاص محصولی را تولید و برندش را راهی بازار کند، وقتی می‌بیند مواد اولیه در بازار نیست، چند هکتار زمین می‌گیرد. بذر وارداتی هم مشخصا ت دارد و این بذر را کشت می‌کند. وقتی این تولیدکننده محصول خود را به مشتری عرضه می‌کند، می‌تواند ادعا کند که سرنوشت از مزرعه تا مصرف را می‌دانم اما در حال حاضر نمی‌دانیم چه بذری را به کشاورز داده‌اند.

او اضافه می‌کند: در چنین شرایطی تولیدکننده محصول کشاورز را باید بخرد. بعد با سعی و خطا بفهمد چه اتفاقی افتاده است؟ آیا جذب محصول این بذر جدید کمتر یا بیشتر خواهد بود؟ همچنین در شرایط محصول نهایی که باید دو سال تا سه سال بماند، چه تغییری رخ می‌دهد. چون هیچ استانداردی وجود ندارد. مسئولان مرتبط باید روی مزرعه هم نظارت داشته باشند.

پرچمی می‌گوید: شرکت ما در این فکر است که بذر را هم وارد کند. اما وارد کردن بذر مشکلات خودش را دارد و سبب می‌شود که اجرای این تصمیم به تعویق بیفتد. معلوم نیست مجوز بدهند یا نه. اصلا کشاورز قبول می‌کند این بذر را بکارد؟ به صورت آزمایشی باید پنج تا شش مزرعه مختلف در جاهای متفاوت بذر جدید را کشت کنیم تا کشاورزان عملکرد برگ را ببینند و تردیدشان برای کشت از بین برود. در این صورت با شرکت ما همکاری می‌کنند. ما اگر به سمت کشاورزی برویم از کار اصلی خود می‌مانیم.

او تاکید می‌کند: در صنعت دخانیات نیاز به یک خرد جمعی است. قطعا همه هم منافع آن را می‌برند. از کشاورز، زمین، طبیعت و محیط زیست تا مصرف کننده نهایی در منزل، منافع خود را در این مسیر خواهند داشت.