قسمت اول

 چکیده

توتون و تنباکو در گذشته یکی از محصولات مهم صادراتی ایران به شمار می‌آمد و شرایط اقلیمی مساعد برای کشت این محصول در برخی نقاط ایران، زمینه را برای گسترش صنعت و تجارت توتون فراهم می‌ساخت. در دوره پهلوی اول، همزمان با انحصار خرید و فروش توتون توسط دولت، تلاش‌هایی برای بازاریابی و صدور این محصول در بازارهای جهانی صورت گرفت که گاه با موفقیت همراه بود.

این مقاله تلاش دارد به بررسی گوشه ای از تکاپوهای دولت پهلوی اول در عرصه تجارت خارجی توتون، برخی موانع موجود در مسیر صدور این محصول و تلاش برای تسهیل صادرات ایران در این زمینه بپردازد.

 مقدمه

ورود توتون به ایران سابقه طولانی دارد. توتون و تنباکو در اواخر قرن شانزدهم از اروپا وارد خاورمیانه شد و به رغم کوشش‌هایی برای ممنوعیت آن، به سرعت توسعه یافت. در اوایل قرن هفدهم، ایرانیان روش سیگار کشیدن را به وسیله آب (قلیان) کشف کردند و علی رغم اعمال محدودیت ورود و استعمال آن از سوی حکومت شاه عباس، درجنوب کشور به کشت آن پرداختند. در دوره قاجار، توتون و تنباکو یکی از بهترین اقلام صادراتی ایران محسوب می‌شد و خرید و فروش آن باعث اشتغال هزاران نفر گردید. این محصول در روستاها نیز یکی از محصولات پردرآمد بود و خرید به موقع آن با قیمت مناسب از سوی دولت، به عاملی مؤثر برای کسب درآمد و افزایش کشت این محصول تبدیل شد.

در این دوره، بخش اعظم توتون و تنباکوی ایران، یعنی حدود چهارپنجم آن به عثمانی صادر می‌شد. مقدار عمده آن، شامل تنباکوی قلیان می‌شد که در عثمانی و مصر بسیار مطبوع بود. این تنباکو عمدتا در شهرهای شیراز، همدان، اصفهان و کاشان به عمل می‌آمد.

اهمیت صادرات توتون به قدری بود که می‌توانست بهترین محصول صادراتی ایران قلمداد شود و بخش مهمی از درآمد سالانه کشور را به خود اختصاص دهد. این محصول چه در داخل و چه خارج از کشور همواره کالایی حائز اهمیت و سودآور بود. 

در ایران سه نوع توتون تولید می‌شد: اولین نوع آن به نام «تنبک» یا «تنباکو» معروف بود که در قلیان کشی استفاده می‌شد، دوم «توتون چپق» بود و نوع سوم هم برای ساخت «سیگارت»  مورد استفاده قرار می‌گرفت.

توتون بر اساس مصرف بر چند قسم بود: توتون سیگار، توتون های سیگار برگ تنباکو، توتون چپق، توتون پیپ، توتون جویدنی و انفیه. توتون های تجاری نیز که نوع مشخص آن، توتون ماخورکا (توتون کم کیفیت) بود و در روسیه کشت می‌شد.

 توسعه و نوسازی نظام تجاری ایران

در سال های اولیه دهه 1300 شمسی، مجلس اول شورای ملی برای اصلاح وضعیت اقتصادی کشور دست به اقداماتی زد که از جمله آنها، استخدام یک هیأت آمریکایی به سرپرستی دکتر میلسپو بود. وی مسأله اصلاحات گمرکی را مورد توجه قرار داد و طی مصاحبه‌ای اعلام کرد تلاش خود را برای افزایش صادرات از طریق بهبود راه‌ها و صدور کالاهایی چون قالی، پنبه، تنباکو، برنج، ابریشم، حبوبات و سایر مواد خام پیگیری خواهد کرد. طبعا حمایت از تجار داخلی گام مؤثری در افزایش تجارت خارجی بود.

در اسفند سال 1309 به علت کسری شدید موازنه بازرگانی خارجی و تأمین مخارج و هزینه های لازم برای احداث راه آهن سراسری، راه های شوسه و مخارج دفاعی که ضرورت کنترل ارز را الزامی می‌ساخت «قانون انحصار بازرگانی خارجی» به تصویب رسید.  در 20 اسفند همان سال «متمم قانون انحصار تجارت خارجی ایران» در 18 ماده به تصویب رسید که به موجب آن «دولت مجاز شد حق وارد کردن محصولاتی را که خود نمی‌خواست مستقیما عهده دار شود، به وسیله جوازهای مخصوص به اشخاص یا مؤسسات تجاری واگذار کند. همچنین وارد کردن هر نوع محصولات طبیعی و یا صنعتی خارجه به ایران مشروط به شرط حتمی صادر کردن محصولات طبیعی و یا صنعتی ایران در حدود قیمت صادرات مذکور بود.»

نخستین قانون مربوط به انحصار دخانیات در سال 1294 شمسی به تصویب مجلس رسید. بعدها در سال‌های 1302 ش. و 1307 ش. در این قانون تغییراتی داده شد و موازین مربوط به انحصار تحکیم گردید.

بر اساس قانون مصوب اسفند سال 1307 ش. حق واردات و صادرات، خرید و فروش، ساختن و نگاهداری، حمل و نقل «اجناس دخانیه»، «انواع کاغذ سیگار و متفرعات آن» در سراسر کشور در اختیار دولت قرار گرفت و مالیاتهایی به عنوان «حق انحصار» وضع شد.

پیش از تصویب نهایی این لایحه در تاریخ 25 تیر 1306 ش «هیأت متحده توتون فروش تهران» (صنف سیگار فروش) در نامه ای خطاب به شاه، به لایحه انحصار دخانیات اعتراض کرده و از او خواستند برای جلوگیری از نابودی «یک میلیون جمعیت این صنف از تاجر و دکان دار و کارگر» عامه افراد این صنف را به عواطف شاهانه مفتخر کند.

در سال 1315 یک گروه بیست نفره از کارشناسان یونانی برای توسعه توتون کاری و نظام بخشیدن به این امر استخدام شدند و در مهر سال 1316 نیز «مؤسسه انحصار» تأسیس شد.

صادرات توتون مانند هر کالای دیگری در سال های مختلف تحت تأثیر عوامل گوناگون دچار کاهش یا افزایش می‌شد. مثلا صادرات به روسیه به ترتیب در سال 1910  - 1909 م (1289 – 1288 ش) 486 روبل، در سال 1911 – 1910 م، 518 هزار، در سال 1912 -1911م، 334 هزار، در سال 1913 – 1912م، 437 هزار و در سال 1914 – 1913 م، 500 هزار روبل بوده است.

کل صادرات ایران در سال های 1306- 1305 در «توتون‌های بزرگ» به ترتیب 2.822.000 و 1.948.000 قران بود و واردات کشور در سال 1305 در زمینه توتون و سیگارت، 2.250.000 قران و در سال 1306 به ارزش 2.248.000 قران بود. در حالی که حجم کلی تجارت خارجی ایران در سال اقتصادی 1309 – 1308 ش / 1930-1929م/ 1396تن متریک و در سال 1310-1309ش. 1931-1930م/ 900 تن متریک تنباکو و توتون بود.

البته در دوره پهلوی، برخلاف دوره قاجار، توتون دیگر به عنوان یک کالای استراتژیک و در زمره اقلام مهم صادراتی ایران محسوب نمی‌شد. این مسأله در سایر آمار و ارقامی که از صادرات ایران در دوره پهلوی اول موجود است، به چشم می‌خورد و نشان می‌دهد توتون عمدتا جزء اقلام مهم صادراتی نبوده است؛ به ویژه این که در این زمان نفت به عنوان یک کالای مهم برای صادرات مورد توجه قرار گرفت. مثلا در فهرست صادرات ایران که برحسب اهمیت کالاها تهیه شده است، توتون و تنباکوهای ساخته شده با قیمت 587.000 قران در سال 1303 ش. و 444.000 قران در سال 1302 ش. تقریبا در انتهای فهرست قرار دارد . در همین سال، صادرات نفت و بنزین و سایر روغن های نفتی با رقم 383.050.000 قران در صدر جدول قرار گرفته است. واردات تنباکو و توتون در سال 1303 ش. 2.675.000 قران  و در سال 1302 ش. 2.332.000 قران بود.

در سال 1303 ش. صادرات تنباکو و توتون برگ یا کوبیده به خارج از کشور، جمعا 3.478.979  قران بود که در این میان به ترتیب مصر و بین النهرین با 2.712.821 و 457.490 قران و سپس ترکیه با 62.214 قران، بیشترین مقدار را از ایران وارد کردند. در مورد صادرات سیگارت که حجم کلی آن 32.852 قران بود، نیز روسیه با اختلاف زیادی با 30.464 قران، بیشترین واردات سیگارت را از ایران داشت و سرانجام در مورد سایر تنباکو و توتون های ساخته شده که رقم کلی آن 587.570 قران بود، باز هم روسیه با مقدار 572.599 قران واردات از ایران در صدر قرار داشت. در سال 1319- 1318 ش. نیز درآمد حاصله ایران از صدور دخانیات 180.000.000 ریال بود.

به طور کلی در دوره پهلوی اول، توسعه و نوسازی شبکه نظامی کشور در صدر توجه دولت قرار داشت، توسعه صنعتی در مرتبه دوم و توسعه کشاورزی در پایین‌ترین رده سیاست و هزینه های دولتی بود. به این ترتیب، روشن است که صادرات محصولات کشاورزی نیز چندان مورد توجه نبود. با این حال این بدان معنی نیست که در دوره مورد بحث هیچ گونه تلاشی برای صدور محصولات کشاورزی ایران از جمله توتون و تنباکو صورت نگرفته است. در ادامه به گوشه ای از این تکاپوها اشاره ‌خواهد شد.

منبع: فصلنامه تاریخ روابط خارجی سال دوازدهم شماره 45 زمستان 1389

توضیح: تن‌متریک واحد وزنی معادل 98421/0 تن است.

ادامه دارد...